Rosen (Rozen) Mathias (1804–1865), bankier, działacz społeczny. Ur. 15 VIII w Warszawie, był synem Izaaka Szymona, właściciela domu bankierskiego, i Rebeki ze Schweitzerów, córki bogatego bankiera z Wrocławia.
R. ukończył Liceum Warszawskie, otrzymał także staranne wychowanie judaistyczne. Znał biegle kilka języków, w tym hebrajski. W okresie powstania listopadowego służył w Gwardii Narodowej. W r. 1840 został opiekunem Domu Przytułku dla Starców i Sierot Starozakonnych przy ul. Wolskiej 3102. Nie była to praca charytatywna; opieka i nadzór nad przytułkiem przynosiły dochód. R. zajmował się głównie pożyczaniem pieniędzy na procent, ale także wraz z ojcem prowadził handel drewnem oraz otrzymywał od skarbu państwa opłatę «biletowego» uiszczanego przez Żydów nie będących stałymi mieszkańcami Warszawy. Od śmierci ojca w r. 1848 kierował R. do końca życia rodzinnym bankiem. Od lat czterdziestych współpracował z Leopoldem Kronenbergiem w różnych przedsięwzięciach finansowo-gospodarczych, m.in. od r. 1843 w spółce wyrobów tytoniowych i tabacznych. W r. 1852 zawarli umowę z Tow. Kredytowym Ziemskim na konwersję listów zastawnych, przed r. 1855 prowadzili w spółce z kupcami gdańskimi dom handlowy w Gdańsku, w r. 1859 założyli spółkę, która dzierżawiła od skarbu monopol tabaczny, a w l. 1864–5 byli członkami założycielami i członkami Rad Zarządzających Tow. Drogi Żelaznej Warszawsko-Terespolskiej i Drogi Żelaznej Fabryczno-Łódzkiej. R. był także członkiem spółki Tow. Ruchomego Kredytu, założonej przez Kronenberga. W styczniu 1856 został wybrany na podstarszego Zgromadzenia Kupców m. Warszawy. Należał do najbogatszych przedstawicieli burżuazji warszawskiej.
Od r. 1840 R. był członkiem komitetu budowy synagogi przy ul. Daniłowiczowskiej i przekazał na ten cel znaczne fundusze. Prezesem komitetu był ojciec R-a. On sam wszedł w skład komitetu w listopadzie 1846, a od r. 1848 prawie aż do śmierci był jego wiceprezesem. W l. 1841–4 pełnił funkcję przewodniczącego Dozoru Bóżniczego w Warszawie. Wprowadził nowocześniejsze formy rachunkowości i manipulacji biurowej, a także zreorganizował administrację pogrzebową. Uporządkował ceremonię nabożeństw i wprowadził śpiew chóralny. Wybrany w grudniu 1845 ponownie na przewodniczącego Dozoru zrezygnował z pełnienia tej funkcji. Był przewodniczącym Dozoru Szkół Elementarnych Wyznania Mojżeszowego od r. 1842 aż do jego rozwiązania w r. 1865. Wprowadził do nich m. in. naukę języka hebrajskiego i komentowanie Biblii oraz naukę śpiewu i rysunku technicznego. Bezskutecznie starał się o założenie w Warszawie szkoły handlowej dla młodzieży wyznania mojżeszowego. W l. 1856–8 składał władzom Królestwa i Cesarstwa memoriały w sprawie zniesienia specjalnych podatków obowiązujących ludność żydowską, występował w obronie jej praw, popularyzował idee produktywizacji Żydów. W r. 1860 R. był współautorem projektu statutu Tow. Zachęty dla Żydów w Król. Pol. i wystąpił do władz z wnioskiem o zezwolenie na założenie towarzystwa, którego celem miało być zachęcenie Żydów do pracy w rolnictwie, rzemiośle i przemyśle, a również wspieranie ludzi wyznania mojżeszowego, zajmujących się nauką i sztuką. O poparcie tego projektu zwracał się do Józefa Ignacego Kraszewskiego, polemizował natomiast z Władysławem Garbińskim, działaczem Tow. Rolniczego, który zajął wobec projektu stanowisko negatywne. Władze ostatecznie nie zatwierdziły statutu towarzystwa.
W początkach r. 1861 R. zbliżył się do grupy Edwarda Jurgensa, która równouprawnienie Żydów wysuwała jako jeden z głównych postulatów reform. Po starciu ulicznym z 27 II 1861 R. zbierał ofiary na pogrzeb pięciu poległych. Należał do deputacji, która udała się do namiestnika M. D. Gorczakowa z protestem przeciwko strzelaniu do tłumu, a 6 III wszedł w skład Delegacji Miejskiej, prowadzącej pertraktacje z namiestnikiem i starającej się rozładować napięcie rewolucyjne. Delegacja debatowała również nad sprawą równouprawnienia Żydów. W obszernym piśmie skierowanym do margrabiego Aleksandra Wielopolskiego w kwietniu 1861 sformułował śmielszy niż dotąd program koniecznych zmian w sytuacji prawnej Żydów w Polsce. W maju t. r. R. brał udział m. in. wraz z Andrzejem Zamoyskim i Leopoldem Kronenbergiem w obradach na Zamku nad ordynacją wyborczą i kompetencjami rad powiatowych i miejskich. W czerwcu t. r. przesłał Wielopolskiemu projekt reorganizacji szkół elementarnych dla młodzieży wyznania mojżeszowego. Z tego czasu pochodzi znane powiedzenie R-a: «brać i nie kwitować», lapidarnie określające stosunek kół umiarkowanych do koncesji rządowych.
Na przełomie lipca i sierpnia 1861 R. wziął udział w naradach kilkunastu białych działaczy z trzech dzielnic Polski w Wiesbadenie. Z ramienia Biura Hotelu Lambert uczestniczyli w tym zjeździe Andrzej Edward Koźmian i Ludwik Wołowski – chodziło o międzyzaborową koordynację prac obozu białych i stosunki jego z Paryżem. We wrześniu t. r. R. został obrany «z listy białych» do warszawskiej Rady Miejskiej; nie miał jednakże brać udziału w jej pracach. Przechylił się na stronę Wielopolskiego latem 1862, kiedy został on naczelnikiem rządu cywilnego; 24 VII t. r. wszedł w skład Rady Stanu. W początku stycznia 1863 wyjechał za granicę, zaopatrzony w list polecający namiestnika; miał zbadać żydowskie kolonie rolnicze w Alzacji, z myślą o zaprowadzeniu podobnych osad w Polsce. Dn. 13 I w Paryżu na posiedzeniu Alliance Israélite Universelle referował o sytuacji Żydów w Polsce. Nie wrócił do Warszawy po wybuchu powstania; w marcu pisemnie podał się do dymisji z Rady Stanu, tak jak i inni biali. W listopadzie zwrócił się doń Rząd Narodowy pismem wychwalającym jego «gotowość służenia Ojczyźnie» i wzywającym do popierania sprawy niepodległości Polski w środowiskach żydowskich za granicą. Konkretnie zaś chodziło o wywarcie nacisku na petersburskiego bankiera J. Ginsberga, współpracującego z caratem. To pismo Rządu Narodowego przechowało się w oryginale w Zbiorach Czartoryskich; wątpliwe zatem, czy zostało doręczone R-owi. Nie ustalono, kiedy powrócił do Warszawy, latem 1865 bawił we Wrocławiu i Karlsbadzie; podobnie jak Kronenberg podporządkował się carskiemu reżimowi. R. stale wspierał finansowo zarówno żydowskie, jak i polskie instytucje dobroczynne – był członkiem Warszawskiego Tow. Dobroczynności od r. 1847 i okresowo (1860–2) zasiadał w jego władzach. Przez wiele lat R. składał na ręce warszawskiego oberpolicmajstra dar pieniężny na zakup drewna i kartofli na zimę dla ubogich mieszkańców miasta. Należał też do «Komitetu wsparcia podczas zimy ubogich starozakonnych w Warszawie». W r. 1840 był współautorem projektu założenia odrębnego żydowskiego tow. dobroczynności w Warszawie, ale pomysł ten nie został zrealizowany. R. udzielał stypendiów młodym artystom, a w podległych mu szkołach elementarnych obdarowywał corocznie z okazji egzaminów niezamożnych i pilnych uczniów. Znaczne sumy przekazywał na rzecz Szpitala dla Starozakonnych w Warszawie, a Szkole Rabinów ofiarował wyposażenie do laboratorium chemicznego. Gdy w r. 1849 „Bibliotece Warszawskiej” groziła likwidacja ze względów finansowych, wszedł do redakcji i wsparł pismo znaczną sumą pieniędzy (1 800 rb.).
R. opublikował w prasie warszawskiej m. in. Kilka słów o lichwie i kredycie w kraju naszym („Bibl. Warsz.” 1860; na temat tego artykułu prowadził na jej łamach polemikę z Antonim Morzyckim). Był także autorem kilku artykułów w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda. Ogłoszone zostało drukiem: Przemówienie M. Rosena członka Rady Stanu, Prezydującego w Radzie Szczegółowej Domu Schroniska Starców i Sierot Starozakonnych przy otwarciu Ochronki nr 7 Gminy Starozakonnych w Warszawie (W. 1862). W r. 1857 został odznaczony Orderem św. Stanisława 3 kl., jak również otrzymał od Aleksandra II pierścień brylantowy. W ostatnich latach życia zajmował się porządkowaniem cmentarza Żydowskiego w Warszawie i budową nowych budynków administracji cmentarnej. Zmarł 30 XII 1865 w Warszawie i pochowany został na tamtejszym cmentarzu Żydowskim.
Ożeniony (ślub 31 XII 1836) z Justyną ze Strohblumów (1812–1877), miał R. cztery córki: Aleksandrę (ur. 1838), która wyszła za mąż za cudzoziemca nazwiskiem Beer, Józefę (ur. 1840), żonę Henryka Izraela, bankiera z Hamburga, Wiktorię (ur. 1841), zamężną za obcokrajowcem nazwiskiem Natan, i Laurę (ur. 1844), która zmarła w niemowlęctwie.
Estreicher w. XIX; Bibliogr. histor. Pol. XIX w.; Bibliogr. Warszawy, III, IV; Enc. Warszawy; W. Enc. Powsz. (PWN); Reychman K., Szkice genealogiczne, S. 1, W. 1936 s. 163–4; – Eisenbach A., Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim, W. 1972; tenże, Z dziejów ludności żydowskiej w Polsce w XVIII i XIX w., W. 1983; Fuks M., Prasa żydowska w Warszawie 1823–1939, W. 1979; Ihnatowicz I., Burżuazja warszawska, W. 1972; Kieniewicz S., Między ugodą a rewolucją, W. 1962; tenże, Powstanie styczniowe, W. 1983; Kołodziejczyk R., Kształtowanie się burżuazji w Królestwie Polskim (1815–1850), W. 1957 s. 73, 123–4, 212, 230; Komar J., Warszawskie manifestacje patriotyczne 1860–1861, W. 1970; Koberdowa I., Warszawska Rada Miejska w okresie 1861–1863, „Roczn. Warsz.” R. 2: 1961; Kraushar A., Kupiectwo warszawskie, W. 1929 s. 86, 109–10, 131–2; Kroszczar H., Kartki z historii Żydów w Warszawie XIX–XX w., W. 1979 s. 31–4; Leopold Kronenberg, W. 1922; Matias Rosen, „Kalendarz dla Izraelitów na rok przestępny 1877/8” W. 1878 s. 11–14; Nussbaum H., Szkice historyczne z życia Żydów w Warszawie od pierwszych śladów pobytu ich w tym mieście do chwili obecnej, W. 1881; [Przyborowski W.] Z.L.S., Historia dwóch lat 1861–1862, Kr. 1892 I 233, 239, II 60–1, 89, 91, 135, 246, 258, 495, 514, III 80, 296, 445, IV 11, 346, V 80; Ramotowska F., Rząd carski wobec manifestacji patriotycznych w Królestwie Polskim w latach 1860–1862, Wr. 1871; Sawicki A., Szkoła Rabinów w Warszawie (1826–1863), „Mies. Żydowski” 1933 t. 1 s. 261; Schiper I., Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, W. 1937; tenże, Żydzi Królestwa Polskiego w dobie Powstania Listopadowego, W. 1932; Studia z dziejów kolei żelaznych w Królestwie Polskim (1840–1914), W. 1970; Wereszycki H., Hotel Lambert. Obóz białych przed wybuchem powstania styczniowego, „Przegl. Hist.” 1959 s. 524; Wójcicki K. W., Matias Rosen, „Kłosy” 1866 nr 28 s. 328 (podob.); Z dziejów gminy starozakonnej w Warszawie w XIX stuleciu. T. 1: Szkolnictwo, W. 1907; Zilbersztajn S., Synagoga na Daniłowiczowskiej w Warszawie, „Biul. ŻIH” 1970 nr 74 s. 35–9, 41, 51–2; – Awejde, Zeznania: – [Bałaszewicz J. A.] Potocki A., Raporty szpiega, W. 1973; Chłopi w powstaniu styczniowym; Dok. Rządu Narod.; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym. Czasy przedpowstaniowe 1854–1862, W. 1931 III; Józef Ignacy Kraszewski, Leopold Kronenberg. Korespondencja 1859–1876, Kr. 1929; Kalendarzyk polityczny na r. 1845; toż na r. 1847; Koresp. Namiestników Król. Pol.; Listy Leopolda Kronenberga do Mieczysława Waligórskiego z 1863 r., Wr. 1955; Powstanie na Litwie 1863–4; Raporty polityczne konsulów generalnych Francji w Warszawie 1860–1864, Wr. 1965; Szpałkowski T., Zapiski warszawskie, Wr. 1969; Warszawa w pamiętnikach powstania styczniowego, W. 1963; Współpraca rewol. pol.-ros.; Żydzi a powstanie styczniowe. Materiały i dokumenty, W. 1963; – „Bibl. Warsz.” 1866 nr 1 s. 144; „Dzien. Warsz.” 1856 nr 52; „Gaz. Codz.” 1849 nr 52; „Gaz. Handl.” 1866 nr 8; „Gaz. Warsz.” 1853 nr 315; „Kur. Warsz.” 1866 nr 1, 2; „Tyg. Illustr.” 1866 nr 323 s. 14 (fot), s. 17; – Arch. m. st. Warszawy i Woj. Warszawskiego: Akta notarialne, Kanc. S. Bryndza vol. 19 nr 128/965, kanc. M. Ciechanowskiego nr 12661, kanc. J. Dzieciołkiewicza vol. 20 nr 2298, kanc. H. Jasińskiego vol. 6 nr 743, kanc. K. Józefowicza vol. 6 nr 872, vol. 14 nr 630–631, vol. 22 nr 3612–3616, 3643, kanc. J. Noskowskiego vol. 37 nr 3637, vol. 45 nr 4527, vol. 49 nr 5208, vol. 94 nr 12857, kanc. M. Zielińskiego vol. 33 nr 1602, 1617, vol. 37 nr 1835, vol. 41 nr 2121, vol. 44 nr 2181; Arch. ŻIH w W.: sygn. 21 (Sejfer R., Mathias Rosen, mszp. pracy mgr. pisanej przed r. 1939 wykorzystującej nie istniejące materiały z Arch. Oświecenia i Arch. Akt Dawnych); B. Jag.: rkp. 6477 IV; B. PAN w Kr.: rkp. 2040 t. 1, 2159 t. 16, 2331 t. 1.
Stanisław Konarski