Rudzki Maurycy Pius Tomasz (1862–1916), geofizyk, astronom, profesor UJ. Ur. 28 XII w Uhryńkowcach (pow. czortkowski), był synem Piusa, ziemianina, i Teofili Anny z Brunickich.
Do gimnazjum R. uczęszczał w Tarnopolu, Warszawie i Kamieńcu Podolskim, gdzie zdał maturę. W l. 1882–3 studiował matematykę na Uniw. Lwow., w l. 1883–6 nauki matematyczno-przyrodnicze na uniwersytecie wiedeńskim, w tym fizykę u Józefa Stefana, geologię u Edwarda Suessa, astronomię u Edmunda Weissa. Doktoryzował się w Wiedniu 1 XII 1886 na podstawie pracy geologicznej Beitrag zur Kenntniss der podolischen Sylurformation (Wien 1886). W l. 1886–9 przebywał w rodzinnym majątku Czernelówka (pow. Stary Konstantynów), prowadzonym przez starszego brata. Rozmiłowany od dzieciństwa w przyrodzie Podola i Wołynia uznał jednak, że badanie zjawisk przyrodniczych wymaga pogłębionej znajomości nauk ścisłych i w tym czasie sam opanował zasady wyższej matematyki i fizyki teoretycznej. W r. 1890 złożył na uniw. w Charkowie magisterium z geografii (odpowiednik doktoratu w innych krajach), w l. 1891–5 pracował jako docent geografii na uniwersytecie w Odessie. Od r. 1895 do r. 1902 był profesorem nadzwycz. i kierownikiem nowo utworzonej a jednej z pierwszych w świecie, katedry geofizyki matematycznej i meteorologii UJ (od r. 1901 profesorem zwycz.). W l. 1902–16 kierował połączoną, po przejściu Franciszka Karlińskiego na emeryturę, katedrą geofizyki, meteorologii i astronomii UJ oraz obserwatorium astronomicznym uczelni, w l. 1906/7 był dziekanem Wydz. Filozoficznego. W r. 1903 założył stację sejsmologiczną UJ.
R. okazał się uczonym niezwykle wszechstronnym. Sceptyczny wobec wszelkich spekulacji, uznawał tylko to, co dało się matematycznie udowodnić i subtelnie stosował metody nauk ścisłych do rozwiązywania większych problemów przyrodniczych. W Odessie interesował się jeszcze geologią i geografią Krymu, wybrzeży Morza Czarnego i Azowskiego, problemem stopniowego stygnięcia Ziemi (m. in. K teorii vekovogo ochlaženija zemli, „Zap. Matematičeskogo Otdela Novorosijskogo Obščestva Estestvoispytatelej” 1892 t. 14–15), publikował sporo po rosyjsku, polsku (m. in. Nieprawidłowości w poziomie morza, „Wszechświat” 1888 z. 7, O rytmicznych oscylacjach morza, W. 1889), niemiecku (m. in. Über die Bewegungen der Kontinente, „Petermanns Geographische Mitteilungen” 1891 z. 2).
W Krakowie R. poświęcił się geofizyce i pokrewnym dyscyplinom. Sam i z uczniami prowadził badania grawimetryczne, magnetyczne, sejsmologiczne i meteorologiczne. Zajmował się również astronomią teoretyczną, w której dobrze się orientował, choć nie był z wykształcenia astronomem. Na uprawianie astronomii obserwacyjnej nie pozwalało skromne i przestarzałe wyposażenie ówczesnego obserwatorium UJ przy ul. Kopernika. Starania R-ego o budowę nowoczesnego i odpowiednio położonego obserwatorium na Grzegórzkach, potem w Rząsce pod Mydlnikami, spełzły na niczym.
Z dziedziny astronomii ogłosił niewiele. W Note sur la loi de la température dans un corps céleste gazeux („Bulletin Astronomique” 1902 z. 19) zarzucił Amerykaninowi T. J. Seeiemu, że zacieśniając jego obserwacje tylko do gwiazd ściśle gazowych, sam wyprowadził wzór na równowagę kul gazowych zmieniających swą objętość (stosowany do dziś przy analizie budowy gwiazd). Z astrofizyki opublikował ważną pracę Note sur un théorème de la statique de l’atmosphère („Bulletin Astronomique” 1904 z. 21), w której udowodnił, że atmosfera ciała niebieskiego wirującego ze stałą skończoną prędkością nie może być w stanie równowagi, skoro ciepło rozchodzi się przez przewodnictwo.
W geofizyce interesował R-ego problem kształtu kuli ziemskiej; odrzucając kondensacyjną metodę Niemca F. Helmerta opracował własną, doskonalszą metodę obliczania geoidy (m. in. Sur la détermination de la figure de la Terre d’après les mesures de la gravité („Bulletin Astronomique” 1905 z. 22) i podał metody obliczeń uproszczonych; te osiągnięcia geodezyjno-geofizyczne R-ego cytowane są do dziś w literaturze światowej.
Najbardziej ciekawiła R-ego sejsmologia, której rozwój w Krakowie zapoczątkował. Analizując rozchodzenie się różnorodnych fal sejsmicznych (m. in. O rozchodzeniu się drgań podczas trzęsień ziemi, „Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr.” 1898 t. 33, O naturze fali sprężystej w pokładach ziemskich, tamże) stwierdził – wbrew panującym dotąd poglądom – że zewnętrzne skały ziemi posiadają strukturę anizotropową, a przy wstrząsach powstają nie tylko fale podłużne i poprzeczne, ale i fale o charakterze mieszanym i o zawiłym kształcie powierzchni 12 stopnia. W dalszych pracach nad głębokością trzęsień (m. in. Teoria fizycznego stanu kuli ziemskiej, „Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr.” 1900 t. 37 – nagrodzona przez AU, Über die Theorie der Erdbebenwellen, „Die Naturwissenschaften” 1915, Ausgleichsfläche und Erdbebentiefe, Berlin 1913) wykazał, żc tylko zewnętrzne warstwy ziemi posiadają strukturę anizotropową, że hypocentrum (ważne stwierdzenie R-ego) leży niegłęboko (m. in. w r. 1905 w Kalabrii 7 km, w r. 1906 w San Francisco 16–32 km), opracował wzór teoretyczny (wzór R-ego) na obliczanie głębokości ognisk trzęsienia ziemi. Badając problem izostazji (m. in. Odkształcanie się Ziemi pod ciężarem wielkich lodowców, „Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr.” 1900 t. 37, Deformation der Erde während der Eiszeit, „Zeitschr. für Gletscherkunde” Bd. 1: 1906) wykazał m. in., że płaszcz lodowy Skandynawii był gruby na 933 m, morze epoki lodowej znajdowało się wyżej niż dziś i w ciągu 40 000 lat Skandynawia wynurzyła się z niego o 280 m, podobnie jak rejon Zatoki Hudsona w Ameryce. Interesował go też wiek Ziemi (O wieku Ziemi, „Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr.” 1901 t. 41, L’âge de la Terre, „Scientia” 1913 z. 8); analizując jej ciągły ubytek ciepła wyliczył, że ma 486 milionów lat.
Ubocznie niejako zajmował się R. innymi tematami. Ogłosił z zakresu mechaniki ważny przyczynek do ruchu wahadła poziomego (Über die Bewegung des Horizontalpendels, „Beiträge zur Geophysik” 1903 z. 6), z zakresu sprężystości ciał (Über die Bestimmung dynamischer Elastizitätskonstanten, „Erdbebenwarte” 1908 z. 7), w dziedzinie hydrodynamiki skrytykował teorię fal wodnych H. Helmholtza (m. in. Przyczynek do teorii fal niewirowych, „Rozpr. AU. Wydz. Mat.-Przyr.” 1896 t. 30), a w pracy Über die Wärmeleitung in einem Strome („Beiträge zur Geophysik” 1914 Bd.: 13) poruszył problem przewodzenia ciepła w płynącej masie wody. Interesował się też kosmogonią (problemem rozkładu temperatury wewnątrz gazowego ciała niebieskiego), fizyką atmosfery (obliczał współczynnik promieniowania cieplnego dla powietrza).
Szczególnie ważne są jego znakomite i do dziś aktualne podręczniki Fizyka ziemi (Kr. 1909 wyd. AU), przełożona wkrótce na język niemiecki (Physik der Erde, Leipzig 1911) i nie posiadająca odpowiednika w literaturze światowej. Zawierała ona matematyczno-fizyczne podstawy geodezji, geofizykę litosfery i hydrosfery, sejsmologię. Umieścił w niej R. m. in. pierwszy polski kurs fizyki morza na 200 stronach. Wbrew panującej wtedy oceanografii Otto Krümmla, oceanografia R-ego była oceanografią dynamiczną, pierwszą na świecie i wyprzedzającą o kilkadziesiąt lat prace Alfreda Defanta. Pośmiertnie wydał Jan Krassowski Zasady meteorologii (W. 1917) R-ego, ważne ze względu na fizykę atmosfery. Poważną do dziś rolę odgrywa podręcznik Astronomia teoretyczna (Kr. 1914 I–II), zawierający podstawy astronomii sferycznej i pomocniczych działów matematyki, klasyczne metody wyznaczania orbit parabolicznych i eliptycznych, podstawowe problemy mechaniki nieba, wyznaczanie orbit gwiazd podwójnych, obliczanie dróg rojów meteorów, teorię zaćmień. Do grupy opracowań podręcznikowych należy zaliczyć jego artykuł o geofizyce w „Poradniku dla Samouków” (W. 1917 II).
Na ponad 150 opublikowanych prac R-ego kilka miało charakter popularny jak Gwiazdy i budowa wszechświata (W. 1912), w której pomieścił m. in. dzieje astronomii do Galileusza, Z astronomii starożytnej (Kr. 1915), O budowie kosmosu („Przegl. Pol.” 1903). W rękopisie pozostawił liczne prace m. in. o zamieraniu lodowców, o budowie atmosfery, o słońcu, o kometach, o prądach. Jego uczniami byli Lucjan Grabowski, Władysław Dziewulski, Jan Krassowski, Józef Ryzner. Bardzo skromny, unikał R. zaszczytów. Był jedynie członkiem korespondentem AU (od r. 1889). Zmarł nagle 20 VII 1916 w Krakowie i pochowany został na cmentarzu Rakowickim (kwatera 11 b północ), w grobie ziemnym. W r. 1937 UJ ufundował mu skromny grobowiec kamienny.
W małżeństwie z Heleną (nazwisko nie znane). R. dzieci nie miał.
Portret w Katedrze Astronomii UJ; – Ilustr. Enc. Trzaski; W. Enc. Powsz. (PWN); Biografičeskij Slovar’ dejatelej estestvoznanija i techniki, Moskva 1959 II; Österr. Biogr. Lexikon; Słown. pionierów techn.; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; – Dziewulski W., Maurycy Pius Rudzki w setną rocznicę urodzin, „Przegl. Geofizyczny” 1956 z. 3–4; tenże, Maurycy Pius Rudzki, tamże 1962 z. 3 (pełna bibliogr., fot.); tenże, Maurycy Rudzki, „Astronomische Nachrichten” 1916 s. 147; Dziewulski W., Smoluchowski M., Rosenblatt A., Maurycy Pius Rudzki, „Kosmos” 1916 s. 160–33, 241–2 (częściowa bibliogr.); Gadomski J., Zarys historii astronomii w Polsce, Kr. 1948 s. 17; Hist. nauki pol., IV; Nedza M., Polityka stypendialna Akademii Umiejętności w latach 1878–1920, Wr. 1978; Pagaczewski J., Maurycy Pius Rudzki, geofizyk i astronom, „Dzien. Pol.” 1962 nr 307 (fot.); Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o Ziemi, Wr. 1974 (fot.); Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika 1875–1975, W. 1981; Róziewicz J., Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Wr. 1984; Rybka E., Astronomia krakowska za czasów Maurycego Piusa Rudzkiego, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. C, W. 1978 z. 22 s. 3–18 (fot.); tenże, Maurycy Pius Rudzki, Życie i działalność, W. 1974; Staszewski J., Historia nauki o Ziemi w zarysie, W. 1966 s. 325, 331, 349–50, 354, 387–8; Studia z dziejów katedr Wydziału Matematyki, Fizyki, Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1964 (fot.); Średniawa B., History of theoretical physic at Jagellonian University in Cracow in XIXth century and in the first half of XXth century, W. 1985, Zesz. Nauk. UJ, DCCXXVII (fot.), częściowa bibliogr.; – Smoluchowski M., Pisma, Kr. 1928 III 111–23; – „Przegl. Geogr.” T. 1: 1918–19 s. 134–5; „Roczn. AU” 1899 s. XXIX (częściowa hibliogr.); „Spraw. Kom. Fizjograficznej AU” T. 51: 1910 s. XX–XXII; – Nekrologi z r. 1916: „Czas” nr 367, 370, „Petermanns Geographische Mitteilungen” H. 62 s. 342, „Wiener Zeitung” nr z 27 VII; – Arch. UJ: S II 619, 862, WF 165.
Stanisław Marian Brzozowski