Straszewski Maurycy, pseud. i krypt.: M.S., M.St., Mr.S., Polonus (1848–1921), filozof, historyk filozofii, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, poseł.
Ur. 22 IX w Lutoryżu (Rzeszowskie), był synem Józefa Ryszarda (1816–1895), po ojcu właściciela Lutoryża do r. 1868, i Marii z Jędrzejowiczów (1821–1882), córki Grzegorza i Zofii z Rusockich, właścicieli Hyżnego i Dylągówki (Rzeszowskie), bratankiem Henryka Norberta (zob.).
Od r. 1860 uczył się S. w Gimnazjum Państw. w Rzeszowie; maturę zdał z postępem celującym w r. 1866 i od t.r. studiował filozofię i matematykę na uniw. w Pradze (do r. 1867) i Wiedniu (1867–9), gdzie słuchał m.in. wykładów z estetyki R. Zimmermana i psychologii W. F. Volkmanna; uczył się też sanskrytu. Na uniw. w Wiedniu uzyskał w r. 1870 doktorat z filozofii. Kształcił się następnie u neokantysty A. Langego w Zurychu oraz u H. Lotzego w Getyndze, którzy mieli duży wpływ na jego filozoficzne poglądy. Przez swój empiryzm i traktowanie filozofii jako jednej z nauk szczegółowych stał się S. przedstawicielem filozoficznego pozytywizmu, przejmował jednak poglądy z różnych systemów: metafizyki empirycznej Lotzego, empiriokrytycyzmu R. Avenariusa i E. Macha, ewolucjonizmu H. Spencera, które z czasem poddawał rewizjom. W r. 1872 habilitował się na UJ, przedkładając rozprawę Podstawy wiedzy i prawdy u Descartesa (niewyd.) oraz wykład O zadaniach i stanowisku filozofii wobec dzisiejszej umiejętnej wiedzy (wyd. pt. O dzisiejszym stanowisku filozofii i jej do innych umiejętności stosunku, Kr. 1872, O zadaniach i stanowisku filozofii wobec dzisiejszej umiejętnej wiedzy, wyd. 2 uzupełnione, Kr. 1877). Od r. 1873 prowadził na UJ wykłady pt. „Psychologia na podstawie fizjologicznej oparta”. W r. 1875, po śmierci Józefa Kremera (wspomnienie pośmiertne Józef Kremer i Karol Libelt opublikował w „Przegl. Pol.” R. 10: 1875/6 t. 1), jako docent prywatny przejął po nim katedrę filozofii na UJ. Prowadził założone t.r. Koło Filozoficzne. Po ślubie w r. 1875 mieszkał w domu żony (otrzymanym przez nią w posagu) przy ul. Podwale 10, który przebudował na pałacyk neorenesansowy.
S. zajmował się dziejami polskiej myśli filozoficznej (rec. „Panteonu wiedzy ludzkiej” Bronisława Trentowskiego, „Przegl. Krytyczny” R. 1: 1874/75, monografia Jan Śniadecki. Jego stanowisko w dziejach oświaty i filozofii w Polsce, Kr. 1875). Chaos i pesymizm filozofii europejskiej swoich czasów oceniał krytycznie (Filozofia Spinozy i dzisiejszy panteizm, „Bibl. Warsz.” 1877 t. 1–2), czyniąc jednak wyjątek dla angielskiego empiryzmu (Uwagi nad filozofią Stuarta Milla w jej ostatecznych wynikach i nad współczesnym empiryzmem angielskim, „Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz.” T. 7: 1877). Prace z historii filozofii, a także z psychologii publikował również w języku francuskim w „Revue philosophique” (m.in. La psychologie est-elle une science?, Vol. 4: 1877, Herbart, sa vie et sa philosophie d’après des publications recentes, Vol. 8: 1879) oraz w języku niemieckim w „Archiv für systematische Philosophie”. W r. 1878 został S. profesorem nadzwycz. filozofii i pedagogiki na UJ i oficjalnie objął katedrę filozofii (kierował nią do przejścia na emeryturę w r. 1910). Od r. 1878 działał w powołanej przez AU «naukowej komisji egzaminacyjnej dla kandydatów stanu nauczycielskiego w zawodzie szkół realnych i gimnazjalnych», zajmującej się reformą krakowskich szkół średnich. W r. 1879 został wybrany na radnego do krakowskiej rady miejskiej. W r. 1884 otrzymał tytuł profesora zwycz. historii filozofii. T.r. jako delegat UJ wyjechał do Anglii i Szkocji z okazji obchodów 300-lecia uniw. w Edynburgu; opracował wtedy Powstanie i rozwój pesymizmu w Indiach – dzieło poświęcone uniwersytetowi w Edynburgu z powodu uroczystego obchodu 300-letniej rocznicy jego założenia (Kr. 1884) oraz artykuł o angielskim życiu naukowym: Oxford i Cambridge (Kr. 1885). W r. 1890 został dyrektorem powstałej z inicjatywy krakowskich konserwatystów «Spółki Wydawniczej Polskiej». W r. akad. 1890/1 był dziekanem Wydz. Filozoficznego UJ. Po zakończeniu działalności w radzie miejskiej został w r. 1891 obrany posłem z okręgu bocheńskiego i brzeskiego do Rady Państwa w Wiedniu. Występował tam w obronie interesów UJ (1 VII t.r.) oraz swojego regionu, w tym Wieliczki (6 VII). Mandat poselski sprawował do r. 1897. Należał do Rady Nadzorczej Galicyjskiego Akcyjnego Banku Hipotecznego przy Tow. Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie oraz Galicyjskiego Tow. Kredytowego Ziemskiego. Był też członkiem komisji plantacyjnej oraz kuratorem plant miejskich. W r. 1888 kupił dobra Wiśnicz (pow. bocheński), gdzie założył firmę wyrobów koszykarskich p.n. Maurycy Straszewski, pierwsza galicyjska fabryka wyrobów koszykarskich w dobrach Wiśnicz. W r. 1889 odziedziczył po bezpotomnie zmarłym stryju Henryku dobra Boguchwała, po czym dokupił Lutoryż. W r. 1891 powiększył swe dobra o Radłów (pow. brzeski). Transakcje majątkowe doprowadziły go jednak do sporego zadłużenia, toteż od r. 1896 stopniowo wyprzedawał swe dobra. Od r. 1898 mieszkał w Krakowie przy ul. Smoleńsk 18.
Wszechstronność i erudycję zaprezentował S. w najważniejszej w swoim dorobku książce Dzieje filozofii w zarysie. T. 1: Ogólny wstęp do dziejów filozofii i dzieje filozofii na Wschodzie (Kr. 1894). Korzeni filozofii szukał w myśli starożytnego Wschodu: Chin, Indii i Egiptu, a tym samym zrywał z europocentryzmem. Nawiązując do myśli poznanego w Anglii filologa M. Millera, wydawcy „Świętych Ksiąg Orientu”, określał zadania filozofii w trzech aspektach: miała ona służyć budowie «zgodnego w sobie» poglądu na świat; wyjaśniać, czym jest ideał, rozumiany jako uzupełnienie rzeczywistości; badać naturę i prawa myślenia, a więc ułatwiać dochodzenie do prawdy. W rozumieniu S-ego myślenie człowieka przeszło trzy stadia: «praktycznej zmyślności», «dialektyczne» i «krytyczno-badawcze». W stadium pierwszym myśl ludzką zajmowały ilość i rozciągłość, znajdujące odbicie w liczbach i miarach (Chiny), w drugim myśl odkryła samą siebie (Indie), a w trzecim doszło do powstania obiektywnej (naukowej) wiedzy o świecie (Grecja i Rzym). Jednak poznanie naukowe nie było kresem ludzkiej twórczości, ponieważ samo stało się tworzywem wyższego od niego poznania filozoficznego. Swoje badania nad rolą filozofii wschodnich w dziejach myśli przedstawił S. w wykładzie na zebraniu tow. filozoficznego uniw. w Wiedniu 7 XII 1894 pt. Über die Bedeutung der Forschungen auf dem Gebiete der orientalischen Philosophie für das Verständnis der geschichtlichen Entwicklung der Philosophie im Allgemeinen (Wien–Leipzig 1895). Wraz z «filozofią historii filozofii», którą po raz pierwszy zaprezentował na publicznym wykładzie w Wiedniu pt. Ideen zur Philosophie der Geschichte der Philosophie (Wien–Leipzig 1900), badania te spotkały się z uznaniem i wywołały dyskusję na łamach czasopism filozoficznych.
W r. 1900 powołał S. i prowadził (wspólnie z neotomistą Stefanem Pawlickim), przekształcone z Koła Filozoficznego, Seminarium Filozoficzne, instytucję naukową posiadającą statut i stałą dotację finansową ze strony państwa. Od t.r. redagował dział filozoficzny w warszawskiej „Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej” (zamieścił w niej 114 haseł); współpracował również z „Encyklopedią Wychowawczą” (m.in. hasła w t. 6–7, W. 1904). O zadaniach filozofii i jej relacjach z naukami szczegółowymi wypowiadał się w rozprawach z zakresu propedeutyki filozofii: O filozofii i filozoficznych naukach („Przegl. Powsz.” T. 66: 1900 z. 196–7, odb. W. 1900) oraz Co to jest filozofia? („Przegl. Filoz.” R. 4: 1901 z. 4, odb. W. 1902). Sprzeciwiał się w nich tezie o pierwszeństwie filozofii przed naukami szczegółowymi, dowodząc, że potrzeba filozofowania pojawiła się jako konsekwencja wiedzy praktycznej.
W r. 1901 sprzedał S. ostatnie dobra dziedziczne (Boguchwałę) i odtąd poświęcił się wyłącznie pracy naukowej i pedagogicznej. W r. 1904 przestał też być dyrektorem «Spółki Wydawniczej Polskiej». Ogłosił w tym czasie kilka prac o problemach szkolnictwa wyższego: Uniwersytety i ich cywilizacyjne znaczenie w przeszłości i zadania w przyszłości (Kr. 1900), Potrzeby Jagiellońskiej Wszechnicy (Kr. 1902), Fryderyk Paulsen o niemieckich uniwersytetach (Kr. 1902). W pracy Propedeutyka filozoficzna w naszych gimnazjach (Kr. 1902) upominał się o nauczanie filozofii w szkołach. Relacji między filozofią a religią dotyczyła rozprawa O religijnych ideałach doby obecnej („Przegl. Powsz.” T. 79: 1903, wyd. zmienione pt. Religia przyszłości, Kr. 1903). S. uważał, że dziejów filozofii nie da się oddzielić od historii religii, bowiem życie religijne wytwarza «psychologiczną i społeczną» skłonność do filozofowania, a z kolei filozofia prowadzi często do pojawienia się nowych form życia religijnego, którego najpełniejszą formą jest chrześcijaństwo. Wg S-ego filozofia stwarza w myśli rzeczy, które są dziełem Boga, a które człowiek zbeszcześcił i popsuł. W pracach epistemologicznych: Obecny przełom w teorii poznania („Przegl. Filoz.” R. 5: 1902 z. 3) oraz Pomysły do syntezy („Przegl. Pol.” T. 148: 1903 z. 12, odb. Kr. 1903) zadeklarował się S. jako realista poznawczy, uznający istnienie «ja» i obiektywnego świata, a zarazem jako przeciwnik metafizyki apriorycznej i traktowania własnych konstrukcji pojęciowych jako samodzielnych bytów. Przyjmował, że jaźń jest siłą wchodzącą w interakcje z otoczeniem, jednak «wszelkie poznanie nasze nie można uważać za poznanie świata takiego jaki on jest […] Wiedza nasza pozostanie na zawsze tylko podmiotowym wyrazem rzeczywistości» (Wartość poznania). Swoje stanowisko określał jako «ściśle krytyczny realizm» (O zadaniach i stanowisku filozofii wobec dzisiejszej umiejętnej wiedzy).
W dn. 4–8 IX 1904 uczestniczył S. w II Międzynarodowym Kongresie Filozoficznym w Genewie (sprawozdania z niego ogłosił t.r. pt. Méthode comparative dans l’histoire de la philosophie oraz Le problème de l’espace, Genève). T.r. zredagował i opublikował sześć wykładów filozoficznych profesorów UJ Z filozofii nauk przyrodniczych (W., w tym wykład własny: Pomysły do syntezy). Zajmując się od dawna św. Augustynem, ogłosił wówczas prace: Filozofia Św. Augustyna na tle epoki (Kr. 1905, wyd. 2 poprawione i uzupełnione, Lw. 1922) oraz Święty Augustyn, największy z filozofów chrześcijańskich (Kr. 1910). Do książki F. Ueberwega „Grundriss der Geschichte der Philosophie” opracował rozdział pt. Philosophie in Polen (Teil 4: „Die Philosophie seit Beginn des neunzehnten Jahrhunderts”, Berlin 1906). W pracy Czynniki rozstroju i spójni w społeczeństwie nowoczesnym (W. 1906) podnosił rolę nauki i techniki dla solidaryzmu wewnątrz- i międzynarodowego. W dn. 1–5 IX 1908 uczestniczył w III Międzynarodowym Kongresie Filozoficznym w Heidelbergu, gdzie przedstawił rozprawę In Sachen der Metaphysik; po polsku opublikował ją pt. W sprawie metafizyki w wyborze prac z l. 1877–1907 W dążeniu do syntezy (W. 1908).
S. był przekonany, że nie można powstrzymać umysłu od dążenia do całościowego ujmowania świata. Przez analizę wrażeń człowiek dochodzi do wniosku, że stanowią one tylko rzeczywistość zjawiskową, a własności rzeczy nie istnieją «w sobie». Z drugiej strony, całościowej wizji świata nie da się wyprowadzić z samych praw logiki. Obydwa te stanowiska potraktował S. jako metafizykę przeszłości, określając je jako dialektyczno-dogmatyczne oraz badawczo-dogmatyczne; metafizyka przyszłości będzie wg niego krytyczno-indukcyjna, ponieważ z treści danych bezpośrednio człowiek wytworzy sobie naukowe obrazy otaczającego świata. Następnym krokiem będzie ustalenie relacji między światem a świadomością, a na końcu tego procesu pojawi się wyobrażenie o porządku świata w ogóle. Wg S-ego, filozofia nie ma jednak zadań czysto teoretycznych, jej obowiązkiem jest prowadzić człowieka do «dostojności», ponieważ równolegle do procesu poznawczego dokonuje się proces moralny. W związku z tym możliwa jest «porównawcza krytyka» ideałów, która pozwala odnaleźć ideał «najlepiej uzasadniony», najwyższy – z niego wywodzą się wszystkie inne. Ma to wielkie znaczenie dla społeczeństwa («ciała społecznego»), postrzeganego przez S-ego w sposób organicznikowski.
W r. 1909 założył S. w Krakowie Tow. Filozoficzne i został jego prezesem. W r. 1910 przeszedł na emeryturę. T.r. ukazały się „Szkice filozoficzne. Księga pamiątkowa ku czci profesora Maurycego Straszewskiego” (Kr.). W r. 1911 wydał S. i poprzedził przedmową kolejny cykl wykładów filozoficznych różnych autorów, wygłoszonych na UJ, pt. W poszukiwaniu prawdy (Kr.); także w tym zbiorze zamieścił wykład własny pt. Wartość poznania. W dn. 5–12 IV t.r. uczestniczył w IV Międzynarodowym Kongresie Filozoficznym w Bolonii; sprawozdanie z niego ogłosił t.r. w „Przeglądzie Powszechnym” (T. 110 z. 6, odb. Kr.). W r. 1912 opublikował Dzieje filozoficznej myśli polskiej w okresie porozbiorowym. T. 1: Od rozbiorów do roku 1831 (Kr.). Prace S-ego z historii filozofii polskiej należały, obok dzieł Henryka Struvego, do pierwszych publikacji w tej dziedzinie.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej sympatyzował S. z Naczelnym Komitetem Narodowym. Do problematyki społecznej wrócił raz jeszcze w rozprawie Etyka i polityka („Przegl. Powsz.” T. 130: 1916 z. 388). W Tow. Filozoficznym wygłaszał regularne odczyty; jeden z nich opublikował pt. Gottfried Wilhelm Leibniz. Jego osobistość. Stosunki z Polską. Jego stanowisko w dziejowym rozwoju myśli ludzkiej (Kr. 1917). W Myśli filozoficznej polskiej („Polska w kulturze powszechnej”, Kr. 1918 cz. 1) omówił dzieje filozofii polskiej od Witelona po myślicieli XX w.
Zaproszony przez rektora nowo utworzonego w r. 1918 KUL, ks. Idziego Radziszewskiego, wykładał w Katedrze Filozofii do semestru zimowego r. 1920. Brał udział w życiu społeczności Krakowa: w rocznicę bitwy pod Grunwaldem w r. 1919 wygłosił przemówienie. Ostatnią książką zredagowaną i opatrzoną wstępem przez S-ego był wybór wykładów, zorganizowanych przez Polskie Tow. Filozoficzne w l. 1910–11, Polska filozofia narodowa (Kr. 1921); zawierała ona również rozprawy S-ego m.in. o Józefie Hoene-Wrońskim, Józefie Gołuchowskim, Zygmuncie Krasińskim, Adamie Mickiewiczu i Juliuszu Słowackim. Znalazły tam wyraz poglądy S-ego, że świadomość indywidualna jest wtórna wobec świadomości zbiorowej, będącej faktem pierwotnym i stanowiącym podłoże narodowości – pojęcia wyższego niż «państwowość». S. zmarł 27 II 1921 w Krakowie na chorobę nowotworową, został pochowany 1 III na cmentarzu Rakowickim w grobowcu rodzinnym (kw. 17).
Pośmiertnie ukazała się książka S-ego Historia filozofii w Polsce (Kr. 1930), w opracowaniu i z uzupełnieniami Franciszka Kwiatkowskiego.
S. był żonaty z Marią z Sadowskich (1855–1918), córką Michała i Marii z Dembowskich, właścicieli Majkowic (Kieleckie), którzy po sprzedaży majątku przenieśli się do Krakowa. W młodości Maria mieszkała z rodzicami w Zurychu, gdzie przez pewien czas studiowała na wydz. filozoficznym tamtejszego uniwersytetu, a następnie przeniosła się z rodziną do Palermo. Była autorką książki „Leonardo da Vinci w świetle najnowszych publikacji” (Kr. 1885), recenzji z literatur obcych publikowanych w „Przeglądzie Powszechnym” oraz rozpraw na tematy społeczne, m.in. „Ruch społeczny młodych katolików we Francji” (Kr. 1905) i „Zgoda w rodzinie jako przykład dla dzieci” (Kr. 1908). W małżeństwie tym miał S. trzech synów: Michała (zob.), Kazimierza (zob.) i Henryka (zob. o nim w biogramie Ryszarda Straszewskiego).
Fot. w B. Jag.: sygn. IF 1103, 2177, 6666; – Bibliogr. filozofii pol., III, IV z. 1; Eisler R., Philosophenlexikon, Berlin 1912; Filoz. w Pol. Słown.; Ilustr. Enc. Trzaski, V; Jedynak S., Etyka w Polsce. Słownik pisarzy, Wr. 1986; Rożek M., Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, Kr. 2000; Słown. pseudonimów, I–IV; Słownik filozofów polskich, P. 1999; – Bocheński I., Die Lehre vom Ding an sich bei Straszewski (1848–1921), „Studia Gnesnensia” (Lw.) T. 3: 1932; Borzym S., Filozofia polska 1900–1950, Wr. 1991; tenże, Panorama polskiej myśli filozoficznej, W. 1993; Borzym S., Floryńska H., Zarys dziejów filozofii polskiej 1815–1918, Red. A. Walicki, W. 1983; Brzoza C., Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918 – 6 IX 1939, Kr. 1998; Gielecki W., Maurycy Straszewski. Filozofia Św. Augustyna na tle epoki, W. 1906 (rec.); Gruca A., Spółka Wydawnicza Polska (1890–1916), Kr. 1993 (fot.); Kamiński F., Maurycy Straszewski z powodu trzydziestoletniej pracy profesorskiej na Wszechnicy Jagiellońskiej, Kr. 1908; Łubnicki N., Maurycy Straszewski – empirysta i metafizyk, „Studia Filoz.” 1960 nr 1; Rubczyński W., Wstęp do filozofii, Kr. 1912; Struve H., Filozofia polska w ostatnim dziesięcioleciu (1894–1904), W. 1907; tenże, Wstęp krytyczny do filozofii, W. 1903; Szkice filozoficzne. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Maurycego Straszewskiego, Kr. 1910 (bibliogr., fot.); Świeboda J., Collegium Ressoviense o życiu Polaków 1658–1983, Rzeszów 1983; tenże, Dzieje I Gimnazjum w Rzeszowie w latach 1786–1918, Rzeszów 1984; Złota księga Wydziału Filozoficznego, Red. J. Miklaszewska, J. Mizera, Kr. 2000; – Szematyzmy Król. Galicji za l. 1875–1900; – „Gaz. Lwow.” 1921 nr 52; „Tyg. Ilustr.” 1908 nr 23 s. 460 (fot.); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1921: „Czas” nr 49, „Ilustr. Kur. Codz.” nr 59, „Kur. Warsz.” nr 61 (błędna informacja, że S. był synem Floriana), „Rzeczpospolita” nr 67 (błędna informacja, że S. był wnukiem Floriana); – AP w Rzeszowie: sygn. 158–164 (Zespół I Gimnazjum im. ks. Stanisława Konarskiego, katalogi klasowe z l. 1860–6); Arch. UJ: sygn. S II 619 (teczka osobowa S-ego), sygn. WF II 121 (teczka habilitacyjna); B. Jag.: sygn. 7862 (list S-ego do A. Baranieckiego z r. 1881), sygn. 7913, Przyb. 262/83 (koresp. W. L. Jaworskiego), sygn. 8077–8078, 8083, 8699 (koresp. żony S-ego Marii); – Mater. Red. PSB: Włodek J. M., Straszewscy ze Straszewia h. Radwan. Rodowody, biogramy, życiorysy, Kr. 1985 (mszp.).
Jan Skoczyński