Giedroyć Melchior (ok. 1536–1608), książę, biskup żmudzki, syn Mateusza (Matuszewicz), marszałka ziemskiego litewskiego, i Anny Kroszyńskiej. Jako poseł województwa wileńskiego podpisał akt unii 1569 (pieczętując się h. Poraj). Wyświęcony 1571, instalowany jako kustosz kapituły wileńskiej 1572. Gdy zawakowała katedra żmudzka 1574, kapituła żmudzka nie przyjęła nominata Jakuba Woronieckiego jako nie-indygeny i wybrała G-a. Jako elekt udał się w drugiej połowie r. 1575 w poselstwie separatystycznej Rady W. Księstwa Litewskiego do Francji, by oświadczyć wierność Henrykowi Walezemu. Z poparcia jezuitów i biskupa wileńskiego Protasewicza otrzymał nominację królewską i 16 I 1576 zatwierdzenie stolicy apostolskiej. Okazał się gorliwym pasterzem zdezorganizowanej diecezji (zastał 7 czynnych księży), opanowanej przez kalwinizm szerzony przez birżańskich Radziwiłłów (41 zborów), luteranizm płynący z Królewca (10 zborów) i powrotne pogaństwo. Na początek pozyskał z diecezji wileńskiej paru księży władających językiem litewskim i zorganizował szkolenie własnego kleru w Kolegium wileńskim. Zakładał nowe parafie, reaktywował dawne, rewindykując zagarnięte przez ewangelików fundusze kościelne. Zorganizował dekanaty, budował kościoły własnym kosztem i wyjednywał fundacje u magnatów. W towarzystwie jezuitów wileńskich (J. Kryski, dr Emanuela Vegi) i ryskich wizytował diecezję, katechizował w języku żmudzkim, głosił kazania, spowiadał, bierzmował, wycinał święte dęby; powtórnie zgasił znicz na górze Birucie i w górach sałantowskich. Ochrzcił wielu dorosłych. Nakłonił kanonika Mikołaja Daukszę do wydania przekładu litewskiego katechizmu o. Ledesmy T. J. w r. 1595 i postylli Wujka w r. 1599, pokrywając koszty druku. W r. 1607 na pograniczu kurlandzkim w Poszwityniu założył misję dla Łotyszy. 25 V 1580 w obecności nuncjusza Caligariego wręczył Batoremu w katedrze wileńskiej poświęcony przez papieża kapelusz i miecz na wyprawę moskiewską. W 1582 towarzyszył królowi do Rygi. Tu przejął od protestanckiej Rady Miejskiej dwa kościoły i dokonał ich rekoncyliacji, a wraz z Jerzym Radziwiłłem, biskupem wileńskim, założył protest przeciw zatwierdzeniu przez króla przywilejów wyznania augsburskiego w Inflantach. Po przeniesieniu Jerzego Radziwiłła na biskupstwo krakowskie i nominacji na katedrę wileńską koroniarza Bernarda Maciejowskiego, 10 VI 1597 na posiedzeniu kapituły wileńskiej jako pierwszy senator duchowny upomniał ją, by nie zgadzała się na nominata bez zgody panów litewskich. Jako senator był wyznaczony do rokowań z poselstwem moskiewskim 1586. Zasiadał w wileńskim trybunale skarbowym 1591, był delegatem królewskim do godzenia Radziwiłłów z Chodkiewiczami 1600 i w r. 1601 delegatem sejmowym do rozgraniczenia Żmudzi z Kurlandią. W 1588 jako jeden z nielicznych przedstawicieli litewskich uczestniczył w koronacji Zygmunta III. Maciejowi Stryjkowskiemu zapewnił byt, powołując go na kanonika żmudzkiego po śmierci jego poprzedniego protektora Jerzego ks. Słuckiego (1578). Wybitny biskup kontrreformacji, był zagorzałym separatystą litewskim.
Kojałowicz, Herbarz, Kr. 1897; Niesiecki; Enc. Org.; W. Enc. Il.; Enc. Kośc. XXXIII (s. Żmudź); Gams P. B., Series episcoporum, Ratyzbona 1873–86; Wolff J., Kniaziowie litewsko-ruscy, W. 1895; Arch. Domu Sapiehów, wyd. A. Prochaska, I, Lw. 1892; Arch. J. Zamojskiego, wyd. W. Sobieski i J. Siemieński, Kr. 1904–1909, I, II; Korespondecja H. Rozrażewskiego, wyd. ks. P. Czaplewski, I, II, Toruń 1937, 1946; Lepszy K., Walka stronnictw, Kr. 1929; Kurczewski J. ks., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; tenże, Kościół zamkowy wileński, Wil. 1908; Akta unii; Listy P. Skargi, wyd. ks. J. Sygański, Kr. 1912; Łappo J., Bandymas pavesti lenkui Vilniaus vyskupo katedra XVI amż. pabaigoje, «Praeitis» I (Kaunas 1930) s. 94–138; Mon. Pol. Vat., IV–VI; Rembowski A., Rokosz Zebrzydowskiego, W. 1893; Script. Rer. Pol., VIII, XV, 120, 286, XXI, XXII; Theiner, Annales, III; tenże, Vet. Mon. Pol., III, 281; Tyszkowski K., Polska polityka kościelna w Inflantach, Gdynia 1939, s. 13, 16; Vol. Leg., II, 371; Wołonczewski M., Biskupstwo żmudzkie, Kr. 1898; Załęski, Jezuici, I.
Stanisław Herbst