Sapieha Michał Franciszek h. Lis (1670–1700), koniuszy, gen. artylerii lit. Był drugim synem Kazimierza Jana (zob.) i Katarzyny z Hlebowiczów, bratem Jerzego Stanisława (zob.) i Aleksandra Pawła (zob.).
W r. 1680 uczył się S. w kolegium jezuickim w Warszawie, a w l. 1683–4 zapewne w Brunsberdze (Braniewie). Jesienią 1685 udał się pod opieką Demoulina (de Moulin) w podróż po Europie Zachodniej. Był już wówczas star. oniksztyńskim. Na początku 1689 r. ojciec polecił go ks. Karolowi Lotaryńskiemu do służby w armii cesarskiej; miało to stanowić wyraźny dowód sojuszu Sapiehów z Wiedniem. W Austrii, gdzie opiekę nad S-ą sprawował ks. Salm, od razu otrzymał on szarżę gen.-adiutanta lewego skrzydła armii, dowództwo nad kompanią kawalerii oraz tzw. złoty klucz, czyli swobodny wstęp do pomieszczeń cesarskich. Nie wiadomo w której kampanii wówczas uczestniczył, możliwe, że w tureckiej. Wg Antoniego Misztołta brał udział w oblężeniu Temesvaru (Timişoara) przez ks. Eugeniusza Sabaudzkiego. Już w końcu 1689 r, powrócił do kraju. Na sejmie 1690 r., na który posłował z pow. lidzkiego, wyznaczony został S. na deputata do boku królewskiego. Dn. 31 III t. r. mianowany został koniuszym lit. Uczestniczył w kampanii (przeciw Turkom?) wojsk cesarskich 1690 r. oraz w wyprawie mołdawskiej Jana III w r. 1691 wraz z armią lit.
Wiosną 1692, otrzymawszy szarżę generał-majora, powrócił S. do służby austriackiej; w listopadzie t. r. przydzielono mu dowództwo regimentu konnego po gen. von Truchsess. W l. 1693–4 był też szefem 47. styryjskiego pułku piechoty. W końcu lata 1693 wziął udział w oblężeniu Belgradu przez wojska cesarskie. Jesienią t. r. wyznaczony został na komisarza asystującego wojskom brandenbursko-duńskim udającym się na kwatery zimowe. Dn. 5 X 1694 uczestniczył w zwycięskiej bitwie armii cesarskiej pod Peterwaradynem (Petrovaradin). W listopadzie t. r. cesarz Leopold I nagrodził go bardzo prestiżowym dowództwem regimentu kirasjerów po gen. K. Palfim, o które zabiegało wielu utytułowanych konkurentów.
S. był w Warszawie w czasie sejmu 1695 r., w ferworze kłótni z woj. kaliskim Stanisławem Małachowskim groził mu bronią (1 III t. r.), za co został pozwany przed sąd marszałkowski swojego brata Aleksandra Pawła. Ku niezadowoleniu Jana III sąd odłożył sprawę (8 IV t. r.), co ukazało siłę fakcji sapieżyńskiej. Wkrótce potem w Wilnie wdał się S. w awanturę z marszałkiem Trybunału Lit. Dominikiem Słuszką, wyzwał go na pojedynek i oskarżył o zdradę interesów sapieżyńskich. W tej sytuacji ojciec, hetman w. lit., wysłał go w maju t. r. z wojskiem przeciw siłom podkanclerzego lit. Karola Stanisława Radziwiłła próbującym zająć tzw. dobra neuburskie. S. rozbił te oddziały, odzyskał Iwan i Romanów, najechał radziwiłłowskie Korelicze. Już jednak w końcu czerwca t. r. opuścił Litwę i ponownie udał się do armii cesarskiej na wojnę z Turkami. Podobno pod dowództwem Fryderyka Augusta I Wettyna wziął udział w bitwie pod Temesvarem. Wg A. Misztołta walczył też przeciw Francji (przy zdobywaniu twierdz «Metina» i «Bona»).
Do kraju powrócił w r. 1696 w okresie bezkrólewia po śmierci Jana III. W listopadzie t. r. wspólnie z bratem stryjecznym Michałem Józefem (zob.) dowodził wojskiem idącym na Brześć Lit. przeciwko antysapieżyńskim konfederatom chorążego lit. Grzegorza Ogińskiego i poniósł porażkę w starciu z nimi. Dn. 29 XI t. r. podpisał pod Brześciem asekurację skonfederowanej części wojska lit., która zmuszona była poddać się władzy hetmana w. lit. Jesienią 1697 brał udział w naradach rodzinnych w Grodnie w sprawie zbrojnych posiłków dla przybyłego pod Gdańsk, popieranego przez Sapiehów, elekta ks. Franciszka Ludwika Conti. S. sprzeciwiał się zbrojnemu poparciu Francuza i domagał się od ojca uznania Augusta II, z którym zapewne spotkał się w Krakowie jeszcze we wrześniu t. r. podczas koronacji. Na pewno zaś witał nowego króla w styczniu 1698 w Warszawie. W lutym t. r. wyruszył S. z ojcem na Litwę i otrzymał od niego dowództwo nad siłami lit. z zadaniem rozbicia oddziałów republikantów dowodzonych przez G. Ogińskiego, który usiłował wywołać powszechne wystąpienie szlachty przeciw Sapiehom na Litwie. S. zmusił część sił Ogińskiego do poddania się 30 IV t. r. pod Żyżmorami, następnie ścigając ich niedobitki w kierunku Wilna zdecydowanie rozprawiał się ze szlachtą, która popierała republikantów. Odpowiedzialny był za rozstrzelanie 12 V w Grodnie Karola Białłozora, sekretarza kancelarii republikantów. Pozostający pod ich wpływami Trybunał Lit. skazał S-ę na banicję. S. zlekceważył jednak wyrok i 22 VI t. r. przybył do Warszawy w celu podpisania ugody z republikantami oraz zaakceptowania koekwacji praw. Dn. 22 VII t. r. podpisał akt odnowienia lenna z Lemborka i Bytowa. W początku 1698 r. otrzymał od cesarza regimenty kawalerii i piechoty, a podobno też stanowiska gen.-wachmistrza polnego i gubernatora Peterwaradynu, lecz wobec napiętej sytuacji na Litwie nie opuszczał już kraju.
Dn. 8 X t. r. ojciec uzyskał dla S-y urząd gen. artylerii lit. po rezygnacji Mateusza Romera (przywilej w Metryce Lit. z datą 18 VII t. r.). W r. 1699 stryj Benedykt (zob.) scedował mu star. sądowe oszmiańskie («miał wyjeżdżać na nie» w początku lutego 1700, ale nie wiadomo, czy do tego doszło). Był na sejmiku relacyjnym w Wołkowysku 9 IX t. r., ale mimo licznej zbrojnej asysty nie był w stanie zapobiec wystąpieniom antysapieżyńskim szlachty. Na początku 1700 r. S. uczestniczył w zorganizowaniu w Wilnie Trybunału Skarbowego. Został on opanowany przez Sapiehów i wykazał ogromne nadużycia finansowe przywódców republikanckich. Będąc w Wilnie 25 IV 1700 w czasie napadu pijanej eskorty jego ojca hetmana na Janusza i Michała Wiśniowieckich pierwszy udzielił im pomocy, próbując załagodzić całą sprawę. Latem 1700 udał się do Wiednia w celu odebrania od cesarza patentu na szarżę generała feldmarszałka lejtnanta («general-feldmarschall-leutnant») wojsk austriackich. Podczas pobytu w Wiedniu, otrzymał nadto 14 IX t. r. tytuł księcia św. Cesarstwa Rzymskiego. Dn. 14 XI 1700 wyruszył z Wilna pod Olkieniki przeciw stojącym tam siłom pod dowództwem M. Wiśniowieckiego. Obawiając się porażki był przeciwny wydawaniu republikantom bitwy. Ojciec jednak powierzył mu naczelne dowództwo nad prowadzonym wojskiem (ok. 1 500 ludzi i 8 armat) i rozkazał przystąpić do walki. Gdy mediacje bpa wileńskiego Konstantego Brzostowskiego nie przyniosły rezultatu, doszło 18 XI 1700 do bitwy pod Olkienikami. Jeszcze w czasie walki, wobec ogromnej przewagi republikantów S. próbował paktować z nimi, ale bez rezultatu. Po ucieczce ojca, brata i stryja pozostał na polu sam z resztkami oddziałów i ostatecznie zgodził się skapitulować. W nocy został rozsiekany przez szlachtę podburzoną przez kanonika wileńskiego Krzysztofa Białłozora (brata Karola). S. pochowany został 11 V 1701 w kościele św. Kazimierza w Wilnie: «mitra na trunie leżała na pamiątkę deklarowanej od cesarza chrześciańskiego…».
Prócz wymienionych już starostw, z których Onikszty ustąpił w r. 1700 Jerzemu Romerowi, wojskiemu wiłkomierskiemu, miał S. star. dudzkie i łotewskie od r. 1698 oraz borciańskie (wszystkie woj. wileńskie) już w r. 1697. W r. 1702 jego ojciec domagał się zwrotu królewszczyzn po synu dowodząc, iż trzymał on je tylko w administracji, a nie miał na nie urzędowej cesji. Wg Stanisława Załęskiego był S. też dzierżawcą ekonomii mohylewskiej w r. 1699, na co brak jednak potwierdzenia. Od Wilczków kupił za 60 tys. złp. Ławno (pow. grodzieński). Był sygnatariuszem zawartej 24 VI 1700 ugody z palatynem Renu Karolem Filipem w sprawie wykupu dóbr neuburskich.
S. nie założył rodziny, chociaż dwukrotnie był tego bliski. Już w maju 1690 ojciec postanowił ożenić go z bogatą córką Mikołaja Hieronima Sieniawskiego i Cecylii Radziwiłłówny – Joanną. Do zaręczyn doszło (w r. 1693 w czasie sejmu grodzieńskiego), Sieniawska jednak opierała się temu związkowi. Do zerwania zaręczyn przed samym ślubem doprowadziła w r. 1694 królowa Maria Kazimiera, która obawiała się nadmiernego wzrostu potęgi Sapiehów. Drugą wybranką S-y, swataną mu podobno przez samego cesarza, była ks. Augusta de Salm, ale śmierć S-y przeszkodziła temu związkowi.
Estreicher; Borkowski, Genealogie; Dworzaczek; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Niesiecki; Sapiehowie; Święcki, Historyczne pamiątki, II; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od śmierci Jana III do chwili wstąpienia Karola XII na ziemię polską, P. 1856 s. 177, 179–80, 321; Kantecki K., Karol XII w Polsce i Turcji, w: Szkice i opowiadania, P. 1883 s. 113–14; Narbutt J., Dzieje wewnętrzne narodu litewskiego za Sobieskiego i Augusta II, Wil. 1852 I 7–9, II 34–7, 87–92; Roszkowska W., Diariusz życia teatralnego na dworze Jana III, „Pam. Teatr.” R. 18: 1969 s. 578; Załęski, Jezuici; – Diariusz Sejmu Walnego Warszawskiego 1701–1702, Wyd. P. Smolarek, W. 1962; Jabłonowski J. S., Dziennik (1694–1695), Wyd. W. Chomętowski, W. 1865 s. 99; Misztołt A. A., Historia […] domus Sapiehanae…, Wil. 1724 I 158–9, II 84–8; Oleszewski J., Abrys domowej nieszczęśliwości, Wyd. F. Kluczycki, Kr. 1899 s. 11; Rzeczpospolita w dobie upadku 1700–1740. Wybór źródeł, Oprac. J. Gierowski, Wr. 1955; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; Vol. leg., V 773; Załuski, Epistolae; Zawisza K., Pamiętniki wojewody mińskiego, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862 s. 22–3, 183; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, rkp. 162 t. 1 k. 561, rkp. 163 t. 17 k. 197–198, rkp. 163a t. 28 k. 1–4, t. 42 k. 34–40, Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 1880, Dz. V nr 12400 (listy z Wiednia z 4 VIII i 4 X 1693, z 28 XI 1694), 13847 (list z 16 V [1692?]), 13865, 15656 (list z 8 X 1698), Arch. Tyzenhauzów, B-33/123 k. 404, Nabytki kolekcjonerskie, rkp. 3 k. 37–38; B. Czart.: rkp. 184 nr 269, rkp. 188 nr 64, rkp. 192 nr 54, rkp. 194 nr 21; B. im. M. Saltykova-Ščedrina w Pet.: Sobranije Dubrovskogo, rkp. 127 k. 183–187, rkp. Pol. F IV 276; B. Narod.: rkp. 3097 k. 249, rkp. 6648 k. 164v.–180, BOZ rkp. 911 (pod datami: 22 XII 1689, 24 V, 28 VI 1695); B. Ossol.: rkp. 260 k. 662–663; B. Raczyńskich: rkp. 1797; B. Uniw. Warsz.: rkp. 76 T. 2 k. 620 n; Lietuvos Mokslu Akademijos Centrines bibliotekos rankraštynas w Wil.: F 17 nr 177 (passim), F 139 nr 4060 k. 55, 84, nr 4064; Vilniaus universiteto Mokslines bibliotekos rankraštynas w Wil.: F 4/A-1291 nr 39596; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę; – Informacje (odpisy) dotyczące nadania S-że tytułu książęcego z Allgemeines Verwaltungsarchiv w Wiedniu od Sławomira Górzyńskiego.
Andrzej Rachuba