Gittich (Gitich, Gütichius) Michał, Wenecjanin (zm. 1654), minister i pisarz religijny ariański. Ojciec jego Marcin, Niemiec z pochodzenia i protestant, był lekarzem w Wenecji, skąd jednak z powodu przekonań religijnych uszedł do Polski i osiedlił się na Litwie, gdzie ożenił się z Polką. Z tego małżeństwa urodził się G., który stale nazywał się Wenecjaninem. Data urodzenia i lata młodości G-a bliżej nie znane; wychował się na Litwie. Jako 19-letni młodzian miał kształcić się «in schola Koklioviensi». Wychowany od dzieciństwa w doktrynie ariańskiej, wcześnie okazywał skłonność do dysput, skrajnych poglądów religijnych, walki i apostolstwa, aby wyznawana przez niego doktryna nie utonęła w zabobonach papistów. Do r. 1603 przebywał w Siedmiogrodzie u Walentego Radeckiego, superintendenta tamtejszych gmin ariańskich, gdzie rozwijał szerszą działalność propagatorską wyznania. T. r. listownie wezwany przez Fausta Socyna do powrotu do Polski, objął stanowisko nauczyciela w szkole ariańskiej w Rakowie. Synod w r. 1607 na polecenie Krzysztofa Ostorodta i Andrzeja Wojdowskiego wyznaczył go na pedagoga dla młodego Stefana Wojnarowskiego, jadącego na studia zagraniczne. Razem z wychowankiem udał się G. do Altdorfu koło Norymbergi. Tutaj po wpisaniu się na uniwersytet prowadził długą polemikę z Ludwikiem Luciusem, profesorem z Bazylei, «de satisfactione Christi», dysputował z Jakubem Schopperem, profesorem teologii, i szerzył propagandę antytrynitarską wśród studentów, czym zwrócił na siebie uwagę władz uniwersyteckich. Podobną propagandę prowadził G. i w innych miejscowościach niemieckich; dzięki wybitnemu wykształceniu w naukach filozoficznych i wymowie udało się G-owi pozyskać nowych zwolenników dla swego wyznania, m. i. dzięki niemu przybyły do Altdorfu Jan Crell przeszedł na arianizm, aby później stać się wybitnym działaczem tej doktryny w Polsce. Crell odtąd uważał G-a za swego przyjaciela i często z nim korespondował. Na polecenie władz uniwersyteckich musiał G. w r. 1610 opuścić Altdorf, krótki czas bawił w Ingolsztadzie i wrócił do Polski, ale pozostawał w korespondencji z przyjaciółmi z Altdorfu.
Synod z r. 1611 mianował go ministrem zborowym w Nowogródku, gdzie pracował wspólnie z Janem Liciniusem Namysłowskim. Tutaj wspominając altdorfskie dysputy z Luciusem i polemizując z jego książeczką «De gravissima quaestione», napisał G. traktat De satisfactione Christi, w którym zajmował się zagadnieniem, czy Chrystus zadośćuczynił swą śmiercią sprawiedliwości boskiej. Synod rakowski z r. 1612 postanowił pracę tę wydać drukiem pod warunkiem, że autor zgodzi się na usunięcie z niej, bądź przerobi ustępy, które wyznaczy H. Moskorzowski, A. Gosławski i W. Smalcius. Sam bowiem synod uznał, iż niektóre poglądy G-a są zbyt skrajne i za daleko idące. G. zgodził się na to, lecz prosił, «aby nie stała się krzywda prawdzie». Ostatecznie traktat ten nie wyszedł nigdy drukiem. Synod rakowski z r. 1614 odwołał G-a z Nowogródka do Korony, gdzie miał o wiele obszerniejsze pole do działania. Jednak z powodu oporu Litwinów i zatargu Liciniusa, współministra nowogrodzkiego, z władzami zborowymi na skutek pijaństwa do przenosin nie doszło. Gdy w r. 1617 został zamknięty zbór nowogrodzki, G. przeniósł się do posiadłości Rafała Kosa na przedmieściu miasta, gdzie pracował w małym i nielicznym zborku. Jeszcze w r. 1642 bawił G. na Litwie. Odbył kilka dysput religijnych w Nowogródku z ministrami kalwińskimi Jakubem Zaborowskim, Wysockim i Janem Ostrowskim, profesorem teologii w szkole kiejdańskiej. W r. 1627 z okazji procesu Świętopełka Samuela Bolestraszyckiego oskarżyli jezuici lubelscy G-a, jakoby publicznie modlił się o powodzenie króla szwedzkiego Gustawa Adolfa w wojnie z Polską. Jednak poparty przysięgą przez Jakuba Sienieńskiego, wojewodzica podolskiego i Pawła Lubienieckiego, «iże za Gustawem vota non concepit», został uniewinniony.
W r. 1642 spotkał się G. na synodzie w Czarkowach z Marcinem Ruarem i odtąd rozpoczęła się bardzo ożywiona pomiędzy nimi korespondencja. Sporo miejsca zajęły w niej uwagi o dziele Hugona Grotiusa „Commentatio ad loca quaedam Novi Testamenti, quae de Antichristo agunt aut agere putantur” (Amsterdam 1641). Bracia polscy uważali dotychczas Grotiusa (był zwolennikiem remonstrantów) za swego sprzymierzeńca religijnego, teraz zaś niektóre jego poglądy zaskoczyły ich. G. uważał nawet, że Grotius swym dziełem pragnął sobie utorować drogę, po której bez szkody dla swego imienia mógłby przejść do papieżników, i uważał, że autor dbał w tym i w następnych pismach („De fide et operibus” i „De decalogo”) raczej o wykazanie swego wykształcenia niż o pożytek chrześcijańskiej rzpltej. Ruar starał się łagodzić zbyt ostrą ocenę G-a dzieł Grotiusa. Ten jednak, działając na Litwie i tworząc tam rodzaj własnego, odrębnego kościoła, nie dawał się przekonać.
Wśród zwyczajnych czynności zborowych znajdował G. czas na opracowanie dzieł teologicznych. Kiedy Tomasz Pisecki napisał po polsku odpowiedź na traktat jezuity Leonarda Lessiusa „Quae fides et religio sit capessenda” (Antwerpia 1609), polecił synod rakowski z r. 1637 G-owi, aby pracę Piseckiego przełożył na język łaciński, opatrzył przypisami oraz dodatkami i przez to przyczynił się do jej udostępnienia poza granicami Polski. Z gotowym tłumaczeniem zjawił się G. na synodzie w Raszkowie w r. 1649. Tutaj zawiadomił również zebranych, że sporządził wyciągi wszystkich tez zasadniczych, zawartych w pismach unitariańskich, w porządku alfabetycznym, pt. Promptuarii theologici. O pracy tej wspomniał synod czarkowski z r. 1650 polecając jej ocenę Stegmannowi, gdyż należy ją ogłosić drukiem. Ale i to dzieło G-a nie doczekało się wydania, skutkiem późniejszego wygnania arian z Polski. W druku znana jest tylko pewna ilość listów G-a do Ruara, Crella, Moskorzowskiego i i. G. zmarł w r. 1654.
Estreicher; – Chmaj L., Bracia polscy, W. 1957; tenże, Hugo Grotius wobec socynianizmu, „Reform. w Pol.” R. 4: 1926; Grabowski T., Literatura ariańska w Polsce, Kr. 1908; M[erczyng] H., Zbory i senatorowie protestanccy, W. 1905; Szczotka S., Synody arian polskich, „Reform. w Pol.” R. 7/8: 1935–6 i odb.; Bock F. S., Historia Antitrinitariorum, Regiomonti 1774–84 I–II; Dysputacyj braci polskich katalog z rękopisu A. Lubienieckiego, Wyd. S. Kot, „Reform. w Pol.” R. 9/10: 1937–9; Lauterbach S. F., Ariano-Socinismus olim in Polonia, Frankfurt–Lipsk 1725 s. 382–6; Lubieniecki S., Historia Reformationis Polonicae, Freistadii 1685 s. 242, 258–9; Martini Ruari, nec non H. Grotii, M. Mersenni, Mich. Gittichi et Naerani… epistolarum selectarum centuria, Amstelodami 1677; Bibliotheca Fratrum Polonorum, Irenopoli [Amsterdam] 1656: IV; Sandius C., Bibliotheca Antitrinitariorum, Freistadii 1684; Zeltner G. G., Historia Crypto-Socinismi, Lipsiae 1729.
Stanisław Szczotka