Rożyński (Różyński, Rużyński) Michał Iwanowicz kniaź (zm. ok. 1589), ataman kozaków zaporoskich w l. 1585–8. Był synem Iwana, bratem Ostafieja (zob.). W literaturze bywa on utożsamiany bądź z Michałem Wasyliewiczem, który w r. 1569 opuścił Wołyń i osiadł w Koronie, bądź też z Michałem, synem Ostafieja dzierżawcą Rublewki w woj. kijowskim. Żaden z nich nie atamanił jednak Kozakom, stąd identyfikacje te należy uznać za błędne.
W r. 1561 wraz z braćmi R. pozwał kniazia Aleksandra Sanguszkę Koszyrskiego o zagarnięcie majątku Podłokuszskiego. W r. 1565 był obecny na popisie wojska lit. w ramach służby ziemskiej wołyńskiej, wystawiając jednego konia (Raków – 15 VII 1565). Także jednego konia «po husarsku» wystawił na popisie wojska lit. na wyprawę radoszkowicką (23 IX 1567). W dn. 16–18 VI 1569 wraz z bratem Dymitrem był na sejmiku we Włodzimierzu, gdzie szlachta wołyńska składała przysięgę po włączeniu Wołynia do Korony. Uczynił to także R. imieniem pozostałych braci nieobecnych we Włodzimierzu tj. Hrehorego i Ostafieja. W dn. 28 II 1570 wraz z m. in. podkomorzym włodzimierskim Aleksandrem Siemaszką był gwarantem sporządzonego spisu włości monasteru żydyczyńskiego po śmierci archimandryty Jony. R. uczestniczył także w pogrzebie kniazia Lwa Sanguszki Koszyrskiego w monasterze mieleckim 18 II 1571, będąc jednocześnie świadkiem transakcji pomiędzy Hanną Romanówną Lubecką, księżną Pawłowa Sokolińską, a opiekunami jej wnuka Hrehorego Sanguszki, któremu zwróciła w posiadanie dobra koszyrskie, na których miała zapewnione dożywocie.
Wkrótce widzimy R-ego na Zaporożu, gdzie został niebawem atamanem Niżowców. Wg części przekazów R. miał ruszyć na Zaporoże dopiero w r. 1575, po stracie żony, wziętej w jasyr przez ordę, ale podania te tyczyły jego bratanka Bohdana (zob.). Wiemy, iż Stefan Batory uniwersałem ze Lwowa (16 IX 1578) przekazał komendę nad Kozakami rejestrowymi Janowi Oryszowskiemu, który tytułował się «porucznikiem niżowego wojska zaporoskiego» i miał podlegać władzy zwierzchniej Michała Wiśniowieckiego, star. czerkaskiego. Kniaź R. mógł zająć jego miejsce, gdy tenże w r. 1580 został senatorem, obejmując kaszt. bracławską. Nie wiemy jednakże, czy władzy R-ego podlegali oprócz Kozaków niżowych także rejestrowi, gdyż jeszcze w r. 1585 J. Oryszowski wyprawił się na czele Zaporożców 2-krotnie na tatarskie ułusy. W r. 1584 po spaleniu przez nich Oczakowa wysłał Batory do nich swego komisarza, szlachcica Głębockiego, którego Kozacy nie tylko nie usłuchali, ale uwięzili, a następnie utopili w nurtach Dniepru. R. aby odsunąć od siebie wszelkie podejrzenia o współudział w tej zbrodni rozpoczął energiczne śledztwo. W listopadzie 1585 przysłał przez swoich posłańców Oleksę Orła i Wojciecha Miasopusta jedenastu «okowanych» Kozaków winnych śmierci posłańca królewskiego. Miano ich osadzić w zamku kijowskim, lecz nie zgodził się na to namiestnik woj. kijowskiego Mateusz ze Zbaraża Woroniecki, odsyłając ich do magistratu. Mieszczanie także wzbraniali się przyjąć jeńców dostarczonych przez R-ego, w obawie przed późniejszą zemstą Kozaków. R. w dn. 7 II 1588 był obecny ze swymi Kozakami we Lwowie w trakcie uroczystych obchodów koronacji Zygmunta III Wazy. Kozacy «zgodnie obyczajem swym strzelbą tego tryumphu aż do południa pomagali». R. wraz z księciem Konstantym Wasylem Ostrogskim mieli bowiem zaciągnąć 1700 Kozaków niżowych «dla rozruchu w Koronie polskiej z strony najazdu potężnego arcyksięcia Maksymiliana», chcąc iść na pomoc Zygmuntowi III. Akcja okazała się zbyteczna wobec rozbicia Maksymiliana pod Byczyną i zaciągniętych Kozaków wkrótce rozpuszczono.
Wraz ze swym bratankiem Kirykiem (zob.) miał R. duży wpływ na Niżowców i tym należy tłumaczyć ich kontakty z carem Fiodorem, który początkowo zainteresowany w wyprawie Zaporożców w głąb Krymu wysłał do kniaziów Rożyńskich posłów Lichariewa i Chruszczowa z obietnicami nagrody i znacznej pomocy w sprzęcie wojennym. Wkrótce po śmierci Islam Gereja państwo moskiewskie opowiedziało się za Ghazi Gerejem i wstrzymało planowaną wyprawę kozacką, sądząc, iż uda się skierować ordę przeciwko Rzpltej. Kozacy wyprawili się jednak w kierunku forteczek dnieprowych pozostających w rękach Turcji. Odwetem była wyprawa ordy w r. 1589, zakończona rozgromieniem jednego z czambułów tatarskich pod Oryninem właśnie przez jednego z Rożyńskich. Wg tradycji miał to być Michał, ataman Kozaków niżowych, choć możliwe, iż był to Kiryk, gdyż obaj działali wówczas aktywnie na Zaporożu.
R. miał w pow. łuckim na Wołyniu dobra: Rużyn, Tworenicze (Tworynicze), Jałowicze i Orsyn (Worszyn, Worsuń). Zmarł ok. r. 1589.
Miał R. pozostawić dwóch synów: Jana, żonatego z niejaką Czacką, i Iwana (zm. 1621), a także dwie córki: Fedorę, za Andrzejem Czosnowskim, i Maruszę, za Aleksandrem Zaleskim.
Enc. Org., XXII 440–3; Enc. Wojsk., VII 287 (w obu pomylony z Kirykicm); Encyklopedičeskij Slovar’, S. Pet. 1899 XXVII s. 250 (jako Michał Ostafijewicz Rożyński); Ukrainskaja Radjanska Enciklopedija, Kiev 1963 XII 427 (jako Michał Ostafijowicz Rożyński); Słown. Geogr. (Kotelnia, błędnie R. jako właściciel Kotelni od r. 1581, Rużyn, Tworenicze, Worsuń); Boniecki, Poczet rodów, 280; Jabłonowski J., Tabulae Jabłonovianae, Norimbergae 1748, tabl. LXXIX (geneal. Rożyńskich); Kojałowicz Compendium, s. 200–7; Niesiecki, VIII 169; Uruski, XV 288; Święcki, Historyczne pamiątki, II 35; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 415, 421 (tabl. geneal. Rożyńskich); – Hruševs’kyj, Istorija, VII 167–9, 284; Jabłonowski A., Historia Rusi Południowej do upadku Rzeczypospolitej, Kr. 1912 s. 207; Jarosz W., „Legenda batoriańska”, krytyczny szkic z dziejów Zaporoża, „Kwart. Hist.” T. 17: 1903 s. 605, 610; Jasienica P., Rzeczpospolita obojga narodów, W. 1982 I 223; Kripjakevič I., Gnatevič B., Istoria ukraïns’kogo vijs’ka, L’viv 1930 s. 178; Kuliš P. A., Istorija vossoedinenija Rusi, S. Pet. 1874 II 134–5; Novickij I. P., Knjazja Ružinskie, „Kievskaja Starina” R. 1: 1882 t. 2 s. 67–8 (Michał Ostafijewicz Rożyński); [Rolle J.] Dr Antoni J., Semen Nalewajko, w: tenże, Opowiadania historyczne, Lw. 1887 s. 148 (Michał Ostafijewicz Rożyński); Serczyk W., Na dalekiej Ukrainie, Kr. 1986, s. 80, 81, 93; Solov’ev S., Istorija Rossii s drevnejšich vremen, kn. 4, t. 7, Moskva 1900 s. 260; Zubrzycki D., Kronika miasta Lwowa, Lw. 1844 s. 213; – Akta Unii, s. 326–7; Arch. Jugo-Zap. Rossii, cz. 1 s. 218, cz. 3 s. 15–18, 170–174, cz. 6 s. 313–37, cz. 7 s. 35, 218; Arch. Sanguszków, VII 393; Grabowski M., Przeździecki A., Źródła do dziejów polskich wydane, Wil. 1843 I 66–7; Letopis Samovidca po nowootkrytym spiskam s priloženiem trech malorossijskich chronik, Kiev 1878 s. 329, 332: Maksimovič M. A., Sobranie sočinenij, Kiev 1876 I 242, 287–8, 300–1, 317; Pamjatniki izdannye Kommissieju dlja razbora drevnich aktov, Kiev 1859 s. 23, 41, 110; Rus. Ist. Biblioteka, XXXIII 419, 1240; Źródła Dziej., XIX 10, 60, 95, 125, XXII 425; Žizń knjazja A.M. Kurbskago w Litve i na Wolyni, Kiev 1849 I 20, 23, 24.
Mirosław Nagielski