Szczuka Michał Jan h. Grabie (zm. 1709), działacz opozycji antysapieżyńskiej, kasztelan miński.
Ur. przed lub w r. 1660 (w r. 1678 był już pełnoletni), pochodził ze szlachty mazowieckiej, której przedstawiciel Stanisław Maciejewicz Szczuka pod koniec XVI w. przeniósł się do woj. trockiego na Litwę. S. był synem Jakuba Danielowicza Szczuki i Klary z Iwaszkiewiczów, córki Ambrożego. Miał brata Hieronima, miecznika trockiego.
Karierę polityczną zawdzięczał S. dalekiemu krewnemu Stanisławowi Antoniemu Szczuce (zob.). Już 12 IV 1683 wystąpił jako horodniczy trocki, a 26 III 1685, po śmierci brata, uzyskał miecznikostwo trockie, ale ostatecznie zrezygnował z objęcia tego urzędu. Jako reprezentant woj. trockiego był w r. 1687 deputatem do Tryb. Głównego Lit. Po sejmie 1688/9 r. woj. wileński Kazimierz Jan Sapieha namawiał go w Wilnie do podpisania przygotowanego przez Sapiehów manifestu w obronie wolności głosu, lecz S. odmówił i na sejmiku relacyjnym w Mińsku 10 VI 1689 nie dopuścił wraz ze stronnikami dworu do wysłania posłów do króla Jana III z instrukcją ułożoną wcześniej przez Sapiehów. S. ubiegał się wówczas o urząd pisarza ziemskiego trockiego, na który referendarz kor. S. A. Szczuka wyrobił mu przywilej «z okienkiem», ale przeprowadzenie na ten urząd elekcji było niemożliwe ze względu na nieobsadzenie w tym czasie urzędów wojewody i kasztelana trockich.
Gdy na sejmiku przedsejmowym w Trokach przed sejmem 1690 r. po raz trzeci S. ubiegał się o funkcję poselską, przeszkodził mu w tym, jak i w poprzednich próbach, ciwun trocki Mikołaj Bychowiec, który sprowadził na obrady K. J. Sapiehę, protestującego przeciw S-ce jako kandydatowi zbyt młodemu. W odwecie S. próbował zerwać sejmik, ale nie uzyskał poparcia. Prawdopodobnie na sejmiku gromnicznym (deputackim) w Trokach w r. 1690 lub 1691 zarzucił Aleksandrowi i Konstantemu Wieliczkom pochodzenie nieszlacheckie; choć nie potrafił tego dowieść, nie poniósł określonych prawem konsekwencji. Przed 4 X 1690 awansował na pisarza ziemskiego trockiego. Dn. 14 III 1691 został jednym z kandydatów na urząd chorążego trockiego, jednak pod naciskiem senatorów lit. zmuszony był ustąpić Kazimierzowi Pociejowi; odmówił przyjęcia oferowanego w zamian podsęstwa. Już 22 VI 1696 miał tytuł ciwuna trockiego, najwyższy w hierarchii tego powiatu i możliwy do łączenia z innymi urzędami, dlatego w dalszym ciągu był pisarzem ziemskim.
S. posłował z woj. trockiego na sejm elekcyjny 1697 r.; wyraził wtedy zgodę na zwołanie tryb. skarbowego lit. Być może początkowo był zwolennikiem Jakuba Sobieskiego, lecz znalazł się ostatecznie w obozie stronników elektora saskiego Fryderyka Augusta, którego elekcję podpisał wraz ze szlachtą trocką. Nazwisko S-i figuruje wprawdzie wśród stronników Franciszka Ludwika de Conti, sygnatariuszy aktu rokoszu łowickiego z 26 VIII t.r., a nawet 28 VIII został przez nich wyznaczony na deputata swego województwa do boku marszałka rokoszowego Stefana Humieckiego, jednak S. zaprzeczał później swej obecności w Łowiczu i twierdził, że jego podpis sfałszowano. Zarzut wpisywania pod aktem rokoszu różnych osób, wcale niepodzielających poglądów jego organizatorów, był potem podnoszony przez litewskich «republikantów».
S. był wyznaczony do zredagowania paktów konwentów króla Augusta II (zaprzysiężonych przez przyszłego władcę 27 VII 1697). W trakcie sejmu koronacyjnego w Krakowie we wrześniu 1697, z pewnością dzięki poparciu S. A. Szczuki, uzyskał obietnicę kaszt. trockiej; ostatecznie jednak urząd ten dostał Michał Marcin Kryszpin Kirszensztejn. W l.n., mimo mediacji S. A. Szczuki, S. nie dopuszczał Kryszpina do «wjazdu na urząd». Na sejmiku gromnicznym w Trokach został 3 II 1698 wybrany na deputata do Tryb. Głównego Lit. Podczas inauguracji Trybunału w Wilnie w kwietniu t.r. wziął także udział w zjeździe «republikantów». Podpisał laudum generalne tego zjazdu 18 IV, a 5 V razem z innymi deputatami przyjął antysapieżyński manifest tej części wojska lit., która nie chciała podporządkować się władzy hetmana wielkiego K. J. Sapiehy. Na kolejnym zjeździe «republikańskim» w Wilnie podpisał 7 VIII uchwałę w sprawie obrony wolności szlacheckich i prawa o koekwacji, zagrożonych przez Sapiehów. Jesienią t.r. (po 20 IX) został przez szlachtę trocką obrany chorążym pospolitego ruszenia, zwołanego na wyprawę przeciw Sapiehom. Podpisał 21 XII układ między szlachtą lit. a Sapiehami w obozie między Ławnem i Puzewiczami (tzw. laudum grodzieńskie). Był dyrektorem sejmiku deputackiego w Trokach 9 II 1699, na którym został wybrany na komisarza do zebrania uchwalonych w laudum grodzieńskim podatków na zapłatę wojsku. W imieniu szlachty trockiej prosił wówczas S. A. Szczukę o pomoc dla posłów, wysłanych z sejmiku do króla ze skargami na wojska saskie. Uczestniczył w obradach przedsejmowego sejmiku trockiego 5 V t.r., a na sejmie t.r. został obrany deputatem do boku króla w sprawie odebrania Elbląga z rąk elektora brandenburskiego Fryderyka III; wymieniony był również jako deputat do zatwierdzonych ostatecznie na tym sejmie paktów konwentów. Być może t.r., po przyjeździe do Wilna, został za sprawą Sapiehów «za głos wolny» wzięty «z cmentarza [u ś. Kazimierza], z wartą prowadzono [go] przez miasto, non jure victum więziono w Trybunale». Obóz przeciwników Sapiehów uważał ten incydent za przykład rażącej krzywdy wyrządzonej szlachcie. Możliwe, że zajście to rzeczywiście miało miejsce, zważywszy wieloletnie zatargi S-i z Sapiehami i rolę jego protektora S. A. Szczuki w konsolidacji opozycji antysapieżyńskiej, lecz uwięzienie S-i z pewnością nie trwało długo.
Wraz z pospolitym ruszeniem woj. trockiego uczestniczył S. w bitwie z Sapiehami pod Olkienikami 18 XI 1700, a następnie 24 XI t.r. podpisał uchwały podjęte tam przez zwycięskich «republikantów». Był na sejmiku gromnicznym w Trokach 7 II 1701 oraz na przedsejmowym 11 XI t.r., na którym został obrany posłem. Dn. 9 XII złożył uroczysty protest przeciw strażnikowi lit. Ludwikowi Pociejowi, zarzucając mu, że przejął i ukrył instrukcję sejmikową oraz nie chciał mu jej udostępnić. Pociej był wówczas jednym z przywódców republikantów lit., toteż jego postępowanie mogło wskazywać na niezbyt ścisłe związki S-i z tym ruchem. W 2. poł. r. 1701, dzięki protekcji S. A. Szczuki, otrzymał S. kaszt. mińską, ale długo wstrzymywał się z przyjęciem tego urzędu i tytułu zaczął używać dopiero w r. 1703. Z sejmu lubelskiego 1703 r. wyznaczony został do tryb. skarbowego lit., który miał zacząć obrady w Grodnie 10 I 1704. Ze względu na toczącą się wojnę północną trybunał zebrał się jednak w Mińsku, ale nie wiadomo, czy S. w nim uczestniczył. Wziął udział w sejmiku elekcyjnym na pisarza ziemskiego trockiego w Trokach 3 I 1704, a także we wznowionych w Wilnie 11 III 1705 obradach tryb. skarbowego. Zapewne śladem swego protektora, podkanclerzego lit. S. A. Szczuki, przeszedł w r. 1706 na stronę Stanisława Leszczyńskiego, jednak nie wykazywał już aktywności publicznej. Dn. 6 III 1708 Stanisław Leszczyński nadał mu leśnictwo koniawskie i dubickie.
S. i jego brat odziedziczyli po rodzicach Poporcie (Ozany) oraz zapisy na Minełganach Ciszkiewiczowskich (pow. trocki, 8 dymów). Od króla Jana III otrzymał S. przed r. 1690 na prawie lennym (egzulanckim) wieś Obszrutele (Abterutele, pow. kowieński, 7 dymów); w r. 1699 szlachta trocka prosiła Augusta II o przekształcenie ich na dobra ziemskie wieczyste. W maju 1698 zajechał S. Giełwany (Bohusławszczyznę, woj. wileńskie, 5 dymów), odziedziczone po wuju Jerzym Iwaszkiewiczu. Z drugą żoną miał w zastawie za 30 tys. zł star. Koszany (pow. kowieński). S. zmarł po 5 VI 1709 (data spisania testamentu), a przed 8 XII t.r.
S. był dwukrotnie żonaty; po raz pierwszy (wg Zawiszy od r. 1687) z Krystyną (zm. przed 28 XII 1691), córką Jerzego Stetkiewicza, chorążego mińskiego, i Anny Bohuszewiczówny Minkowskiej, siostrą m.in. Izabeli Chrapowickiej, kasztelanowej smoleńskiej. Po śmierci żony zabiegał o rękę Marianny Chrapowickiej, wojewodzianki witebskiej, ostatecznie jednak poślubił Aleksandrę (zm. po 1714), córkę Stefana Aleksandra Billewicza, ciwuna twerskiego, i Urszuli Heleny Kulwińskiej, wdowę po stolniku mozyrskim Sebastianie Woyniłłowiczu (zm. 27 VIII 1692), od którego miała zapis dóbr w sumie 40 tys. zł. S. nie zostawił potomstwa; jego spadkobiercami (po uwzględnieniu dożywocia dla żony) zostali synowie podkanclerzego lit. S. A. Szczuki: Marcin i Jan.
Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego (1582–1696). Spis, Red. A. Rachuba, W. 2007; toż za l. 1697–1794, Red. tenże, W. 2004; Elektorów poczet; Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, Red. A. Rachuba, W. 2009 II (poza indeksem s. 129 nr 540); Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Kaniewski J., Sapiehowie na sejmie 1690 roku, w: Sapiehowie epoki Kodnia i Krasiczyna, Red. K. Stępnik, L. 2007 s. 354–5; Rachuba A., Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569–1763, W. 2002; Zakrzewski A. B., Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI–XVIII w. Ustrój i funkcjonowanie: sejmik trocki, W. 2000 (oprócz indeksu s. 223); – Akty Vil. Archeogr. Kom, XIII 129–33; Metryka Litewska. Księga Sigillat 1709–1719, Oprac. A. Rachuba, W. 1987; Metryka Litewska. Rejestry podymnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Województwo trockie 1690 r., Oprac. H. Lulewicz, W. 2000; Postanowienie Generalne Stanów WXLit. [...] pod Olkienikami uchwalone, Wil. 1700; Rokosz Generalny [...] na poparcie elekcji 1697, [b.m.w.] 1697; Vol. leg., VI 41, 57, 119; Zawisza K., Pamiętniki, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862 s. 21; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, nr 133 s. 983–4, nr 163a t. 11 s. 565, 579, t. 16 s. 145–7, t. 17 s. 17–23, t. 18 s. 131–3, 141–3, 251–4, t. 24 s. 330, 450, t. 28 s. 146–7, Arch. Radziwiłłów, Dz. II ks. 36 s. 496–500, ks. 38 s. 449–59, Dz. V nr 15655 (list z 3 VII 1701); B. Czart.: rkp. 2582 nr 22; Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: SA nr 9/II k. 1125, nr 19 k. 1115–18v, nr 43 k. 189, 1584, nr 214 k. 62–9v, 157–8, nr 2419 k. 108n, nr 4704 k. 455, nr 4717/II k. 542, nr 4726 k. 946–6v, nr 4727 k. 359, nr 5948 k. 827–30v, nr 5953 k. 739, nr 5955 k. 332–2v, nr 13792 k. 280–1; Nacyjal’ny histaryčny archi› Belarusi w Mińsku: F. 1737 op. 1 nr 26 k. 715–20v; Rossijskaja nacional’naja biblioteka w Pet.: F. 971 (Autografy Pawła Dubrowskiego) nr 183 k. 21; Vilniaus universiteto biblioteka w Wil.: F. 7 nr 4/6145 k. 1258–9, nr 20/5974 k. 1048, 1108–8v, 1289–9v, 1747; – Informacje Przemysława P. Romaniuka z W.
Andrzej Rachuba