Sapieha Michał Józef h. Lis (1670–1738), wojewoda podlaski. Był starszym synem Benedykta Pawła (zob.) i Izabeli z Tarłów.
Już w r. 1680 S. był tytułowany star. rosławskim. Początkowo uczył się w kolegium jezuickim w Warszawie, gdzie m. in. 16 II 1685 grał rolę ks. Normanów w sztuce „Imago victoriae […] a Joanne III […] de Turcis relatae, in Godifredo Bullonio […] adumbrata…”. W l. n. odbył podróż zagraniczną. Dn. 4 V 1687 mianowany został cześnikiem lit., ale jeszcze w końcu 1688 r. przebywał w Paryżu. Prócz Francji zwiedził podobno Włochy. Uczestniczył w sejmie 1690 r., wyznaczony został na deputata do boku królewskiego na okres wyprawy wojennej. Dn. 20 V 1692 otrzymał urząd strażnika w. lit. Na sejmie grodzieńskim 1693 r., na który posłował z woj. brzeskiego lit., ostro wystąpił przeciw bpowi chełmińskiemu Kazimierzowi Janowi Opalińskiemu, oskarżając go o obrazę majestatu z powodu wystąpienia w izbie poselskiej bez zgody króla. Na burzliwym sejmiku relacyjnym brzeskim 10 IV 1693 podpisał laudum skierowane przeciw republikantom jako «burzycielom spokoju publicznego», ale nie udało mu się zapobiec tumultowi i opanowaniu sił porządkowych przez przeciwników politycznych. Był posłem z Grodna na sejm warszawski 1695 r. Dn. 15 II t. r. wdał się w Warszawie w bójkę z posłami kor., co skończyło się pozwaniem go przed sąd marszałkowski (jego brata stryjecznego Aleksandra). T. r. wziął udział w kampanii wojennej na Podolu, w październiku bez powodzenia próbował przeciwdziałać zawiązaniu się konfederacji części wojska lit. pod Trybuchowcami. Odłączywszy się od konfederatów udał się wraz z dowodzącym armią hetmanem polnym lit. Józefem Bogusławem Słuszką pod Kamieniec Podolski.
Na konwokację w r. 1696 po śmierci Jana III posłował S. z woj. brzeskiego lit. Starał się przeciwdziałać wzrastającej w tym województwie aktywności tzw. republikantów wymierzonej przeciw Sapiehom. Jesienią t. r. dowodził strażą przednią sił prowadzonych przez swego stryja, hetmana Kazimierza Jana Sapiehę (zob.) przeciw konfederatom lit. dowodzonym przez Grzegorza Ogińskiego, którzy skupili się w Brześciu Lit. Poniósł porażkę w starciu z częścią wojska konfederatów pod dowództwem Ludwika Pocieja. Dn. 29 XI t. r. podpisał S. traktat kończący tę konfederację. Na sejmiku brzeskim 10 I 1697 z pomocą Karola Stanisława Radziwiłła udało się mu zmobilizować część szlachty przeciw republikantom jako burzycielom spokoju publicznego. Do otwartego starcia doszło na sejmiku gromnicznym w t. r., i tylko dzięki S-że, mitygującemu swoich stronników, uniknięto masakry republikantów. Na sejmiku tym obrany został S. pułkownikiem woj. brzeskiego lit. Był na sejmiku relacyjnym i jednocześnie elekcyjnym w Brześciu 12 III t. r., z którego posłował następnie na elekcję: był zwolennikiem kandydatury ks. Franciszka Ludwika de Conti, jeszcze w r. 1696 zobowiązał się popierać go w zamian za 2 tys. talarów jednorazowo i takąż pensję roczną po obiorze na króla. Wziął udział w radzie senatu u prymasa 13 IV 1697. Dn. 5 VII t. r. podpisał sporządzony przez stronników Contiego akt «poparcia wolnej elekcji» i wyznaczony został na rezydenta przy prymasie. Na mocy zawartego jesienią t. r. przez Benedykta Sapiehę układu z ambasadorem francuskim M. de Polignakiem, Sapiehowie mieli wystawić dla wsparcia Contiego 10–12 chorągwi pod wodzą S-y. Na początku października 1697 ruszył więc z Grodna na czele 1 tys. ludzi ku Gdańskowi, ale na wiadomość o planowanym przybyciu na Litwę podskarbiego w. kor. Hieronima Lubomirskiego zrezygnował z wyprawy i wrócił do Grodna.
Po uznaniu Augusta II uczestniczył w sejmie pacyfikacyjnym 1698 r. w Warszawie; doprowadził wówczas do zaognienia i tak złych stosunków Sapiehów z hetmanem J. B. Słuszką. Ponownie przybył t. r. do Warszawy zapewne 22 VI w otoczeniu stryja Kazimierza Jana w celu podpisania ugody z republikantami. Dn. 22 VII t. r. podpisał akt odnowienia lenna Lęborka i Bytowa przez elektora brandenburskiego Fryderyka III. Dn. 25 VII t. r. otrzymał urząd pisarza polnego lit., z którego pod presją Sapiehów musiał ustąpić Ludwik Pociej. Jesienią t. r. wziął udział w kampanii armii lit. na Podolu, a po jej zakończeniu stacjonował ze swą dywizją w woj. brzeskim lit., blokując działania republikantów. Z rozkazu S-y jego żołnierze schwytali pod Łosicami i mocno poturbowali Leona Ogińskiego, podstolego lit., wysłanego do Augusta II przez wileński zjazd antysapieżyńskiej szlachty. Incydent ten był jednym z powodów otwartego wystąpienia szlachty lit. przeciw Sapiehom. Już w listopadzie t. r. był S. przy głównych siłach wiernych jego ojcu w Grodnie, a gdy w grudniu t. r. pod Kamionką stanęły naprzeciw siebie wojska obu stron, S. należał do grona negocjatorów warunków rozejmu. W r. 1699 na drugim sejmie pacyfikacyjnym wyznaczony został na deputata do komisji mającej uregulować kwestię zajęcia Elbląga przez Brandenburgię (podpisał 24 VIII deklarację oddania królowi Malborka i Połągi w zamian za uregulowanie długu Rzpltej wobec elektora), do komisji powołanej do przejęcia Elbląga z rąk brandenburskich (nie wziął w niej udziału) oraz do komisji do oceny szkód poczynionych przez wojsko lit. w Koronie, która miała się zacząć w Brześciu 3 II 1700. Jesienią 1699 bawił u króla w Dreźnie.
S. nie brał udziału w bitwie pod Olkienikami i już na początku grudnia 1700 przybył do Warszawy, domagając się od króla uspokojenia szlachty lit. Nie poszedł w ślady większości swych krewnych i pozostał w Rzpltej. Dn. 16 I 1702 podpisał w Warszawie akt pacyfikacji W. Ks. Lit., w marcu t. r. zaś manifest swej rodziny przeciw republikantom. Po przejściu na stronę Karola XII odwiedził go na początku kwietnia t. r. w Jurborku, a następnie towarzyszył armii szwedzkiej w marszu na Wilno. W końcu maja, wraz z bratem stryjecznym Jerzym Stanisławem (zob.), udał się do woj. brzeskiego lit., aby werbować wojsko. Zapewne był w obozie wojsk szwedzkich Karola XII podczas bitwy pod Kliszowem (19 VII t. r.). W końcu 1702 r. wysłany został z wojskiem stryja Kazimierza Jana na Litwę. Towarzyszył ojcu w zajęciu Warszawy w poł. stycznia 1703. W marcu w imieniu rodziny zawarł układ z proszwedzką konfederacją wielkopolską w sprawie poparcia przez nią restytucji Sapiehów «do honorów i fortun». Prawdopodobnie wziął udział w zwycięskiej bitwie Karola XII z saskim feldmarszałkiem A. H. von Steinau pod Pułtuskiem (30 IV). Decyzją sejmu lubelskiego 1703 r. został S. pozbawiony urzędu. W lutym 1704 opuścił Karola XII w Heilsbergu i udał się do Warszawy, gdzie uczestniczył w konferencjach dotyczących nowej elekcji i losów swej rodziny. M. in. 1 III t. r. zażądał, aby umieszczono w artykułach konfederacji wielkopolskiej potwierdzenie praw Sapiehów do dóbr i urzędów, co zostało zaakceptowane. Dn. 5 V t. r. zaś wraz z królewiczem Aleksandrem Sobieskim udał się w tej sprawie do Prus Książęcych do Karola XII. Prawdopodobnie pozostał przy nim do początków czerwca.
Dn. 16 VI 1705 S. powrócił do Warszawy na elekcję Stanisława Leszczyńskiego. Został przez niego wyznaczony 5 VIII na komisarza do rokowań ze Szwedami o traktat przymierza. W związku z zagrożeniem Warszawy przez siły prosaskie uciekł w sierpniu t. r. do obozu Karola XII. W końcu sierpnia i we wrześniu, stacjonując w Jarosławiu i Lwowie, urządzał ekspedycje karne na dobra stronników saskich. Na walnej radzie konfederacji warszawskiej otwartej 11 VII 1705 został wyznaczony na komisarza związku do rokowań ze Szwecją i 28 XI t. r. podpisał traktat przymierza. Wziął udział w ofensywie sił szwedzko-stanisławowskich na Litwie zaczętej w styczniu 1706. W sierpniu t. r. podobno poniósł klęskę napadnięty pod Lublinem przez Kozaków. Już we wrześniu t. r. był w obozie szwedzko-stanisławowskim w Saksonii. Po śmierci ojca starał się S. o podskarbstwo w. lit., lecz ostatecznie musiał 4 XI 1707 zawrzeć ugodę z Kazimierzem Czartoryskim, który w zamian za ten urząd wypłacił S-że odszkodowanie. Jesienią 1707 udał się do Wrocławia na leczenie płuc. Od wiosny 1708 (do pocz. czerwca) towarzyszył już jednak Karolowi XII w wyprawie na Litwę jako rezydent wyznaczony przez rodzinę. Wiosną 1709, na wezwanie Stanisława Leszczyńskiego i gen. E. Krassaua, wzywał hetmana w. lit., swego brata stryjecznego Jana Kazimierza (zob.), do udzielenia im wsparcia militarnego.
Po klęsce połtawskiej Karola XII (lipiec 1709) S. złożył submisję Augustowi II, który pozostawił go przy pisarstwie polnym lit. Jesienią t. r. rodzina wysłała go jako swego rezydenta na dwór króla pruskiego Fryderyka I. W listopadzie t. r. August II planował wysłanie S-y z tajną misją do Karola XII w sprawie zawarcia sojuszu antyrosyjskiego, S. jednak wycofał się na pewien czas z życia politycznego. Na Walnej Radzie Warszawskiej w r. 1710 szlachta domagała się postawienia go przed sądem i odebrania urzędu. S. zaofiarował wówczas swe usługi królowi Augustowi II i pozyskał jego przychylność, liczył na zrobienie przy jego pomocy kariery politycznej, a przede wszystkim na wybrnięcie z kłopotów ekonomicznych. Już 13 XI 1710 otrzymał patent na generała-majora wojsk lit. (ponownie 27 X 1712). W czerwcu 1711 wybierał się na Śląsk, gdzie prócz kuracji zdrowotnej miał prowadzić jakieś pertraktacje. Zapewne chodziło o rozmowy z przywódcami opozycji antykrólewskiej. Jesienią t. r. był w obozie wojsk saskich pod Stralsundem. Dn. 12 IV 1713 otrzymał list królewski i misję odprawienia poselstwa do chana Dewlet Gereja. We wrześniu t. r. przybył do Warszawy, domagając się w imieniu chana tatarskiego od Augusta II, by ten porzucił Austrię na rzecz Francji. Dn. 8 XII 1714 otrzymał patent na stopień gen.-lejtnanta kawalerii lit. Był jednym z reprezentantów Augusta II podczas rokowań w Rawie Ruskiej (15–18 I 1716) z konfederatami tarnogrodzkimi. Ostatecznie jednak, jak większość Sapiehów, opowiedział się po stronie tej konfederacji w konflikcie z królem. Dn. 26 VII 1716 wysłany został przez wojsko lit. spod Łęcznej do Wilanowa w celu aresztowania hetmana Pocieja, który zdążył jednak uciec. Jesień spędził S. w Warszawie pilnując interesów rodziny w czasie toczących się tu pertraktacji między konfederatami a dworem. Sam uczestniczył w nich w styczniu 1717. Dn. 27 I dostał chorągiew petyhorską w armii lit., miał też lejbregiment dragonii lit. (600 porcji). Na sejmie «niemym» wyznaczony został na deputata do komisji kurlandzkiej.
O posunięciach i aktywności publicznej S-y decydowały przede wszystkim sprawy majątkowe; uwagę koncentrował głównie na Trybunale, asystował często jego obradom. Próby porozumienia się z L. Pociejem w sporze o Czereję w końcu 1717 r. nie powiodły się i w r. n. S. uzyskał kondemnatę na hetmanie. Szanse na uratowanie swych majątków widział S. w ścisłej współpracy z Augustem II i w gruncie rzeczy był jedynym przedstawicielem linii czerejskiej, który ostatecznie poparł króla i dochował mu wierności. Bezskutecznie starał się przekonać resztę rodziny do podobnego postępowania. Jako poseł z pow. starodubowskiego był aktywnym uczestnikiem sejmu grodzieńskiego 1718 r., na którym 13 X obrany został jednym z deputatów do zbadania postępowania posła rosyjskiego G. Dołgorukiego oskarżonego o sianie niezgody między stanami a królem. Na sejmie warszawskim 1719/20 r. wybrany został na komisarza do pertraktacji z Dołgorukim. Był na sejmie jesiennym 1720 r. (nie był posłem), pilnując interesów rodziny, wciąż ostro atakowanej przez przeciwników. W r. 1722 został (z Podlasia?) deputatem do Trybunału Kor., bez powodzenia ubiegał się o funkcję marszałka. W antagonizującej Litwę sprawie objęcia podskarbstwa lit. przez Stanisława Poniatowskiego S. domagał się od rodziny zajęcia pozycji neutralnej, co pozwoliłoby Sapiehom odegrać rolę języczka u wagi lub wykorzystać osłabienie obu wrogich fakcji. Opowiadał się też za wyraźnym sojuszem Sapiehów z carem w związku z planowanym małżeństwem swego stryjecznego bratanka Piotra (zob.) z Marią Mienszykow. Był posłem z sejmiku brzeskiego lit. na sejmie 1724 r., na którym wyznaczony został na jednego z komisarzy do konferencji z ministrami państw obcych.
Dn. 22 VIII 1725 S. otrzymał star. grodowe mielnickie (w r. 1729 odstąpił je synowi Benedyktowi Augustowi). Na sejmie 1726 r. wybrano go na deputata do rokowań z posłem cesarskim oraz na komisarza do lustracji pow. słonimskiego. W r. 1727 odznaczony został Orderem Orła Białego (w spisie u S. Łozy nie figuruje). Wiosnę 1728 spędził w Dreźnie.
W rezultacie coraz bliższych związków z dworem otrzymał S. 18 VI 1728 urząd senatorski wojewody podlaskiego. Zatrzymał jednak pisarstwo polne lit. Po długich pertraktacjach z różnymi krewnymi sprzedał je w r. 1730 Karolowi Sapieże, wojewodzicowi brzeskiemu. W r. 1730 był S. wymieniany wśród najpoważniejszych kandydatów do buławy polnej lit. Dn. 11 VII t. r. otrzymał chorągiew pancerną w armii kor. po kaszt. podlaskim Dominiku Kossakowskim. W r. 1731 uczestniczył w przygotowaniach rodziny do zajechania dóbr neuburskich. W połowie t. r. doszedł do wniosku, że szansą dla Sapiehów na odgrywanie liczącej się roli politycznej jest trzymanie się z Czartoryskimi, ponieważ zdobyli oni najsilniejszą pozycję na dworze. Wziął udział w kampamencie wojsk polskich i saskich na Czerniakowie 31 VII – 18 VIII 1732.
Na konwokacji po śmierci Augusta II nie chciał zaprzysiąc postanowień konfederacji, zawierających m. in. wyłączenie cudzoziemca od tronu. Zmuszony groźbami, podpisał ją 23 V 1733 z «salwą» zachowania wolności głosu i elekcji, dając tym wyraz poparcia dla kandydatury elektora saskiego Fryderyka Augusta II. Zwolennicy Stanisława Leszczyńskiego ubliżali mu publicznie, uznając za «wroga ojczyzny». W odpowiedzi S. rozpowszechnił list otwarty, w którym protestował przeciw «opresji wolnego głosu». S. uważał, że wybór Stanisława Leszczyńskiego spowoduje interwencję zbrojną Rosji, a na pomoc Francji nie należy liczyć. Lepszym wg niego kandydatem – «Piastem» byłby Jakub Sobieski. Na posiedzeniu senatu 2 VI t. r. poparł Janusza Wiśniowieckiego w jego ataku na «stanisławczyków» za ich sojusz z Wersalem. Współpracował z posłami saskimi, którzy przybyli w kwietniu t. r. do Warszawy. Otrzymał z Drezna 80 tys. talarów na działalność propagandową na podlaskich sejmikach przedelekcyjnych. Na sejmiku przedelekcyjnym w Drohiczynie 13–14 VII t. r. S. doprowadził do rozłamu; na czele swych stronników opuścił obrady i spowodował zawiązanie konfederacji wojewódzkiej w obronie wolnej elekcji i przeciw uchwałom sejmu konwokacyjnego. Jako jedyny ze swej rodziny był zdeklarowanym zwolennikiem Wettyna. W tej sytuacji początkowo na elekcję się nie wybierał, lecz na wieść o obiorze Stanisława Leszczyńskiego ruszył jednak z Podlasia do wycofującego się spod Pragi regimentarza lit. Michała Wiśniowieckiego, z którym połączył się w Dobrem, przyprowadziwszy regiment własny, regiment konny buławy wielkiej i gwardię lit. Uczestniczył w zawiązaniu generalnej konfederacji warszawskiej pod laską Antoniego Ponińskiego i elekcji Augusta III datowanej 5 X t. r. Przez specjalnego wysłannika do Drezna zawiadomił elektora saskiego o tych wydarzeniach. Został wyznaczony do deputacji do przygotowania paktów konwentów Wettyna. Wybrano go też do delegacji mającej witać Augusta III na granicy Rzpltej, ale, jak się wydaje, nie brał w tym udziału. Gdy czołowi stronnicy Wettyna, m. in. podkanclerzy kor. Jan Lipski i M. Wiśniowiecki sporządzili datowany 10 X t. r. memoriał o sytuacji w Rzpltej z sugestiami dla nowego króla, S. miał go dostarczyć osobiście do Drezna i rezydować przy Auguście III jako reprezentant sygnatariuszy memoriału, lecz z zadania tego się nie wywiązał.
Prócz otrzymanego wcześniej star. rosławskiego (woj. smoleńskie) już w r. 1697 S. miał w woj. witebskim star. luboszańskie (oficjalnie przekazał mu je ojciec 30 VII 1699, a on scedował je w r. 1710 Antoniemu Nowosielskiemu), był leśniczym kirśnieńskim, niemonojckim i graużyskim w woj. trockim (oficjalnie z cesji stryja Kazimierza Jana, 30 VII 1699). W związku z małżeństwem ojciec 9 VIII 1700 przekazał mu ciwuństwo retowskie na Żmudzi. Żona wniosła mu, prócz pieniędzy, star. dolińskie (1700) na Rusi Czerwonej. Od Stanisława Leszczyńskiego otrzymał leśnictwo białowieskie (nadanie 31 V 1706), star. międzyrzeckie w Wielkopolsce (4 IX 1706), drohowiskie (woj. ruskie) (3 V 1707), żyżmorskie (woj. trockie) i retowskie (oba po ojcu w sierpniu 1707), a także star. grodowe grodzieńskie (30 XII 1707) i ekonomię słonimską. Dn. 26 IV 1720 otrzymał w woj. nowogródzkim star. jałowskie (procesował się o nie z Szujskim i ostatecznie wygrał sprawę w asesorii w r. 1729), w pocz. 1723 r. star. jadowskie (Jadów) z wójtostwem Wójty (ziemia nurska) od Stanisława Chomentowskiego, w r. 1724 królewszczyzny Drycany i Strużany (Inflanty), w r. 1729 star. gulbińskie (woj. trockie), w r. 1730 star. bobrujskie (woj. mińskie) i Rudgale (na Żmudzi).
Dn. 10 VIII 1700 otrzymał S. od ojca Siemiatycze i Wysokie (woj. brzeskie), na których opisał posag żony w wysokości 500 tys. złp. Po śmierci ojca objął Czereję (woj. witebskie) i wspólnie z bratem Kazimierzem Balwierzyszki (woj. trockie), a po babce Annie z Kopciów – Bielicę (pow. orszański). Po Olkienikach dobra jego uległy zniszczeniu, zajazdom wierzycieli i przeciwników. Także w l. n. tragiczna sytuacja finansowa zmuszała go do ciągłego zastawiania wszystkich bez mała dóbr, m. in. w r. 1722 sprzedał Jerzemu Matuszewiczowi Raśną (źródło późniejszych nieporozumień obu rodzin), a star. dolińskie S. Chomentowskiemu (konsens króla 30 V). Na Retów (ogromnie zadłużony) nie znalazł jednak chętnego i ostatecznie przekazał to ciwuństwo synowi Józefowi Fryderykowi, a po jego samobójczej śmierci objął je ponownie wraz z położonym w woj. trockim star. puńskim i stokliskim (25 VI 1732, wszystkie sprzedał w l. 1732–3). Swym spadkobiercą uczynił bratanka stryjecznego Kazimierza Leona (zob.), gen. artylerii lit.
S. był fundatorem kościoła i klasztoru misjonarzy w Siemiatyczach (ok. 1725), a także kościoła w Czerei. Odrestaurował kościół (1735) i zamek w Wysokiem, stanowiącym jego główną rezydencję, oraz założył przy nim wspaniały ogród. Ok. r. 1700 wzniesiono dla niego pałac w Warszawie na Wielopolu wg projektu Tylmana z Gameren (znany tylko z projektów). S. utrzymywał teatr nadworny. Kłopoty finansowe, załamanie spowodowane przez samobójczą śmierć syna Józefa Fryderyka i zły stan zdrowia skłoniły go w r. 1735 do opuszczenia Rzpltej. Początkowo przebywał w Dreźnie, gdzie został mianowany generał-lejtnantem wojsk saskich, a w październiku 1737 udał się do Francji, gdzie leczył się przez pięć miesięcy. S. zmarł w klasztorze jezuitów w Châlons sur Marne 6 III 1738, a pochowany został w Siemiatyczach. Wg Marcina Matuszewicza «był to pan hojny, wielkiego serca […], trochę popędliwy, ale zaraz umiarkowany, wzrostu niewielkiego, ale wspaniały i miły».
Z małżeństwa (zawartego 10 VIII 1700) z Teresą Marią Ludwiką z Wielopolskich (zm. 29 III 1721), córką Jana, kanclerza w. kor., i Marii de la Grange d’Arquien, miał synów: Benedykta Augusta (zm. 20 VI 1730), star. mielnickiego, i Józefa Fryderyka (lipiec 1717 – czerwiec 1732), również star. mielnickiego, który popełnił samobójstwo.
Portret S-y w Muz. Narod. w W., nr 462705 (reprod. w: Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970, il. 21); Portret z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu (reprod. w: Aftanazy R., Materiały do dziejów rezydencji, Wr. 1991 VIIIb, fig. 127); – Estreicher; Słown. Geogr. (Czereja, Siemiatycze, Wysokie); Dworzaczek; Sapiehowie; – Askenazy S., Przedostatnie bezkrólewie, w: Dwa stulecia, Kr. 1903 s. 74, 99, 104, 111, 114, 120; Bartoszewicz J., Szkice z czasów saskich, Kr. 1880 s. 68; Dybaś B., Sejm pacyfikacyjny w 1699 r., Tor. 1991; Feldman J., Polska a sprawa wschodnia 1709–1714, Kr. 1926; Gerje V. I., Bor’ba za polskij prestol v 1733 g., Moskva 1862 s. 234, 242, 243, 270, 321, 322, 347, 348; Gierowski J., Traktat przyjaźni Polski z Francją w 1714 roku, W. 1965; Jarochowski K., Car Piotr i August II. W trzechleciu po sejmie niemym z r. 1717, w: Rozprawy historyczno-krytyczne, P. 1889 s. 50; tenże, Dzieje panowania Augusta II od śmierci Jana III do chwili wstąpienia Karola XII na ziemię polską, P. 1856 s. 81, 136, 177; tenże, Dzieje panowania Augusta II od wstąpienia Karola XII na ziemię polską aż do elekcji Stanisława Leszczyńskiego (1702–1704), P. 1874 s. 84, 451, 518–19; Kaźmierczyk A., Sejm grodzieński 31 grudnia 1692 – 11 lutego 1693 r., „Studia Hist.” R. 33: 1990 z. 1 s. 30; Okoń J., Dramat i teatr szkolny. Sceny jezuickie XVII wieku, Wr. 1970; Prochaska A., Konfederacja tarnogrodzka, „Przew. Nauk. i Liter.” R. 45: 1917 s. 363; Walewski A., Dzieje bezkrólewia po skonie Jana III, Kr. 1874 I 244; – Adlerfeld G., L’histoire de la vie et des campagnes du roi Charles XII, Francfort et Leipzig [b.r.w.] II 468, 516–17, III 114; Akty Vil. Archeogr. Kom., IV; Diariusz Sejmu Walnego Warszawskiego 1701–1702, Wyd. P. Smolarek, W. 1962; Diariusz Walnej Rady Warszawskiej z roku 1710, Wyd. R. Mienicki, Wil. 1928; Jabłonowski J. S., Dziennik (1694–1695), Wyd. W. Chomętowski, W. 1865 s. 71; Komoniecki A., Chronografia albo dziejopis żywiecki, Żywiec 1987; Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego 1724–1736, Oprac. B. S. Kupść, K. Muszyńska, Wr. 1967; Kurtze Relation von der herrlichen Victorie […] 30 April anno 1703 […] bey Pultowsk erhalten…; Matuszewicz, Diariusz; Nordberg J. A., Histoire de Charles XII, La Haye 1742 I 214, 306, 474, II 132, 135; Obraz Polaków i Polski w XVIII wieku, Wyd. E. Raczyński, Wr. 1843 VII; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; Szczuka S. A., Eclipsis Poloniae, Kr. 1902 s. 17, 53; Teka Podoskiego, I 319, II 52, 61, VI 21, 94–6, 105, 110, 121, 137, 143, 367; Vol. leg., V 773, VI 57, 65, 200, 301, 401, 413, 493, 602, 636; Załuski, Epistolae; Zawisza K., Pamiętniki wojewody mińskiego, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862 s. 64, 119, 140, 176–7, 180–2, 196, 200, 233, 257, 328, 330, 349–50; – AGAD: Arch. Komierowskich rkp. 62/82 (diariusz sesji 5 X 1733), Arch. Publ. Potockich, rkp. 56 k. 409, 511, 622, Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 1786, 1826, 1827, Ks. 30 k. 105–106, Dz. IV teka 19 nr 235, Dz. V nr 6460 (list z 13 VI 1708), 6465 (listy z grudnia 1717 i stycznia 1718), 13857, 13864, 13874 (listy z 27 IV, 2 V, 2 VI 1702), 13877 (list z 6 XI 1707), 15956 (listy z 2, 19 VIII, 31 X 1707, 4 V 1708), Dz. VI nr II – 79 (pod 4 II 1697), Arch. Roskie, Korespodencja, p. XX nr 7, p. LI nr 141, 150, p. LII nr 44, p. LV nr 21 (listy z 11 i 31 VIII 1719), 22 (list z 29 IX 1722), 23 (listy z 20 IV 1730, 26 VIII 1731), p. LVI nr 6, p. LVII nr 49, Metryka Kor., Sigillata nr 20 k. 27, 162, 205, 237, 256, Zbiory Nieborowskie, rkp. 5; B. Czart.: rkp. 192 nr 54, rkp. 196 nr 8, 37, rkp. 197 nr 1, rkp. 198 nr 25, 35, 52, 60, 77, rkp. 199 nr 54, rkp. 204 nr 46, rkp. 205 nr 24, rkp. 2582 nr 9, 50, rkp. 2896 nr 73, rkp. 5940 nr 36384–36414; B. im. M. Saltykova-Ščedrina w Pet.: rkp. Pol. F IV 276; B. Kórn.: rkp. 1797; B. Narod.: rkp. 3097 k. 213, 477, 480, 511, rkp. 6646 k. 261–265, 288v.–297, rkp. 6903 k. 83–84v., 85–86v., 88–90v., BOZ, rkp. 2022 k. 11–11v., 94v.; B. Ossol.: rkp. 233 k. 556, 933–934, rkp. 300 k. 62 n, rkp. 2023 k. 55, rkp. 14621; B. PAN w Kr.: rkp. 342 k. 297–299, 303–304, 307–308, 309–315, 417–418, rkp. 354 k. 336, 339–347v., rkp. 6120; B. Raczyńskich: rkp.1797; B. Uniw. Warsz.: rkp. 76 T. 1 k. 210–213, T. 2 k. 620n; Lietuvos Mokslu Akademijos Centrines bibliotekos rankraštynas w Wil.: F 17 nr 36 k. 24v., nr 177 k. 863v.–866, F 18 nr 117, F 139 nr 4001, 4002, 4005, 4007, 4010, 4060, 4068; Vilniaus universiteto Mokslines bibliotekos rankraštynas w Wil.: F 48 nr 32740–32742; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Andrzej Rachuba