Sapieha Michał Ksawery (1735–1766), krajczy lit. Ur. 3 XII w Wysokiem, był synem gen. artylerii lit. Kazimierza Leona (zob.) i Karoliny z Radziwiłłów, bratem kanclerza Aleksandra Michała (zob.) i Anny Jabłonowskiej (zob.), przyrodnim bratem Teofili Sapieżyny (zob.) i Augusta Dobrogosta Jabłonowskiego (zob.).
Osierocony przez ojca jako trzyletnie dziecko, po ostatecznej ugodzie między stryjem Józefem Stanisławem (zob.) i matką, S. pozostał przy niej. W r. 1751, «bardziej przez dzieciństwo aniżeli przez dziwactwa ojczyma swego» (M. Matuszewicz), S. uciekł od matki do drugiego stryja, Michała Antoniego (zob.), wówczas woj. podlaskiego, który oddał go na wychowanie teściowi, Michałowi F. Czartoryskiemu. Pobyt w Wołczynie nie miał jednak większego wpływu na wykształcenie pupila, a Czartoryski skarżył się, iż «pan Michaś cięgiem nieuk». W r. 1753 S. uzyskał star. oniksztańskie (tytułu tego nieoficjalnie używał już 6 lat wcześniej, musiało więc być w rodzinie ustalone, iż ta królewszczyzna przypadnie jemu), 8 XI 1754 – star. puńskie, scedowane mu przez brata Aleksandra Michała. Jako pułkownik buławy polnej lit. 12 IV 1756 dostał patent na generał-majora. W r. 1758 posłował na sejm ze Słonimia. Dzięki zbliżeniu stryja, a zarazem protektora S-y, już wówczas podkanclerzego lit. M. A. Sapiehy do Jerzego Mniszcha i Michała Kazimierza Radziwiłła, w lutym 1759 uzyskał S. deputację z Wilna, następnie zaś został marszałkiem Trybunału Lit. Dn. 20 IX t. r. dostał nominację na krajczego lit., prawdopodobnie 3 VIII 1759 otrzymał Order Orła Białego. Dn. 1 II 1760, gdy Michał Wołodkowicz, znany awanturnik, towarzysz Karola Stanisława Radziwiłła «Panie Kochanku» po pijanemu wywołał burdę w sali sądowej, ranił jednego z deputatów i obraził wicemarszałka, S-y nie było w Mińsku. Powiadomiony o wydarzeniu, nadał mu rozgłos rozpowszechnianymi współcześnie listami do J. Mniszcha, M. K. Radziwiłła i wicemarszałka trybunału Michała Morykoniego. Pisma te miały być wstępem do zaplanowanego w Wołczynie surowego ukarania warchoła; S. w oficjalnym piśmie do Morykoniego polecał wprawdzie wstrzymać się z egzekucją do czasu swego przyjazdu do Mińska, ale wracać nie zamierzał i najpewniej przesłał poufny rozkaz, na mocy którego po pospiesznym osądzeniu rozstrzelano Wołodkowicza 12 II. Bojąc się zemsty radziwiłłowczyków, S. apelował w marcu 1760 do Mniszcha i M. Radziwiłła o opiekę, obawy jednak okazały się płonne.
Po śmierci stryja podkanclerzego lit. w październiku 1760, S. wystarał się o protekcję hetmana Radziwiłła. Pomogło mu to zostać posłem z pow. starodubowskiego na sejm 1761 r. W lutym 1764, poparty przez przeciwników «familii» zdobył w Słonimiu mandat na konwokację. Pod koniec lutego był u hetmana Jana Klemensa Branickiego w Białymstoku, następnie zaś z jego poruczenia jeździł w Lubelskie dla kontaktów z innymi republikantami. Dn. 7 V 1764 podpisał manifest przeciw sejmowi; z Warszawy wyjechał kilka dni później niż inni przeciwnicy Czartoryskich, po czym wrócił tam raz jeszcze, by przekazać ambasadorom Francji i Austrii listy od Branickiego. Zapowiadając gotowość przystąpienia do konfederacji republikantów, był pewien, że oznaczać to będzie «adieu z intratami i substancyą naszą». Najpóźniej w poł. czerwca 1764 był w Lubelskiem, skąd w obawie przed zemstą «familii» zamierzał u schyłku tego miesiąca wyjechać za granicę. Wyruszył przez Kraków dopiero w 2. poł. lipca 1764. W listopadzie t. r. był w Luneville, w r. n. w Paryżu. Dn. 3 V 1765 zgłosił Stanisławowi Augustowi gotowość zwerbowania tam dla polskiej armii oficerów. W lutym 1766 w drodze do domu zatrzymał się w Gdańsku. Od 16 V t. r. był w Warszawie, gdzie uzyskał od M. F. Czartoryskiego obietnicę przebaczenia oraz poparcia przy elekcji posłów. Mandat na sejm 1766 r. zdobył na sejmiku starodubowskim.
W wyniku dokonanego w r. 1753 działu majątkowego z bratem Aleksandrem, S-że przypadł Kock (woj. lubelskie), hrabstwo czerejskie w Witebskiem, Balwierzyszki (woj. trockie) i pałac w Grodnie. Dn. 20 III 1759 za zgodą stryja Michała Antoniego S. przejął dzierżawę Wołczki z wójtostwem głowsiewickim (woj. nowogródzkie). W październiku 1760 odziedziczył całą fortunę tegoż stryja, po którym August III przyznał mu też chorągiew petyhorską w wojsku lit. Ostateczne zapisy kwitacyjne między S-ą a podkanclerzyną wdową nastąpiły 6 V 1761. Dn. 18 XI 1760 za konsensem matki i ojczyma (Józefa Aleksandra Jabłonowskiego) krajczy lit. dostał star. rakanciskie i ławaryskie. S. pisał Dziennik; zachowały się fragmenty z r. 1752 i 1754 w Bibliotece Polskiej w Paryżu. Inny wyjątek, opisujący konkury o wojewodziankę Hylzenównę, opublikowany został w monografii „Sapiehowie” (III 394–402). S. zmarł 24 XI 1766 w Białymstoku. Ciało zostało przewiezione do kartuzów w Berezie, wnętrzności do parafialnego kościoła księży komunistów w Białymstoku, zaś serce do kościoła w Wysokiem.
W r. 1754 S. starał się o rękę wojewodzianki mińskiej Rozalii Hylzenówny, a w r. 1757 – jednej z Radziwiłłówien, rodziny jednak nie założył.

2 portrety olejne z 2. poł. XVIII w. w Państw. Zbiorach Sztuki na Wawelu; – Estreicher, XXVII (nadto: „Z Wilna dnia 6 augusti” [1759]); Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Kossakowski, Monografie, III; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 (mylnie przypisany portret, plansza 27); Sapiehowie, III; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Konopczyński W., Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1911 II; – Akty Vil. Archeogr. Kom., VIII 400 (poza indeksem); Chodźko I., Pamiętniki kwestarza, w: Obrazy litewskie, Wil. 1872 (rozdział XV, przypisy s. 3); Diariusz sejmu ekstraordynaryjnego… 1761, [b. m. i r. w.]; Diariusze sejmowe z w. XVIII, III 287 (poza indeksem); Matuszewicz, Diariusz, I–II; Tjažby litovskich krest’jan i žitelej mesteček s upravitelami imenij, Vilnius 1961 II; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V 13859, Arch. Roskie (korespondencja) XIX/40, XX/6; B. Czart.: rkp. 687, 1153, 2896, 3838, 3843; B. Jag.: rkp. 6147/14; B. Kórn.: rkp. 1885; B. Narod.: rkp. 3269/11, BOZ rkp. 906, 939; B. PAN w Kr.: rkp. 361; Staatsarchiv w Dreźnie: Korespondencja Brühla z Polakami: rkp. 3592 (1759) k. 276, rkp. 3692 (1760); – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Zofia Zielińska