Ossowski (Osowski) Michał (1743 – po 1797), ksiądz, eks-jezuita, polityk i ekonomista, organizator bankowości i przemysłu. Ur. 25 IX w parafii Zblewo koło Starogardu Gdańskiego (ówczesny pow. dierzgoński) w rodzinie mieszczańskiej Marcina i Teresy z Deduńskich. Dn. 2 VIII 1759 wstąpił do zakonu jezuitów. Nowicjat w l. 1759–61 odbył w Krakowie, będąc m. in. uczniem Ignacego Włodka. R. szk. 1761/2 spędził jako nauczyciel gramatyki i infimy kolegium w Rawie Mazowieckiej. W l. 1762–5 studiował filozofię w Kaliszu, a w l. 1765–7 w Poznaniu, gdzie fizyki eksperymentalnej uczył go Józef Rogaliński. O. z kolei wykładał poetykę w kolegium krośnieńskim w l. 1767–9, a następnie rozpoczął w Poznaniu studia teologiczne, ucząc jednocześnie w miejscowym kolegium geografii, a później historii powszechnej. Święcenia kapłańskie przyjął w ostatnim roku studiów teologicznych (1772/3). Kasata zakonu zastała O-ego w Krakowie, gdzie odbywał trzecią probację zakonną. W okresie działalności nauczycielskiej w Krośnie napisał kilka wierszy, poświęconych bpowi przemyskiemu Józefowi T. Kierskiemu (Kr. 1768). Po kasacie zakonu został nauczycielem Antoniego Protazego Potockiego (znanego pod imieniem Prota), starościca guzowskiego, z którym odbywał też podróże zagraniczne. Stał się następnie inspiratorem działalności gospodarczej i finansowej swego wychowanka, przyczyniając się do założenia licznych manufaktur – sukienniczej, płóciennej, kapeluszniczej i in. w należących do Prota Machnówce oraz w Łysobokach na Ukrainie (woj. kijowskie).
Działalność O-ego wiązała się przede wszystkich z funkcjonowaniem banku Prota Potockiego, którego był plenipotentem. Określany jako «główny agent» tej instytucji, w związku z kierowaną przez Potockiego Kompanią Handlu Czarnomorskiego O. zorganizował m. in. kantor w Chersoniu, co miało duże znaczenie dla rozwoju handlu czarnomorskiego. Zasługi O-ego na tym polu zostały uczczone specjalnym medalem, rzeźbionym przez J. F. Holzhäusera, a wybitym z polecenia Stanisława Augusta w r. 1787. Otrzymał też O. nagrodę pieniężną czy nawet dłużej trwającą subwencję z funduszów króla. Po wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej (1787) O. był zwolennikiem politycznego i ekonomicznego aliansu z Rosją, znajdując, że za dostawy dla czarnomorskiej armii można by «potargować się o należyte i mocne warunki lepszej na potem narodowej egzystencji» (O. do Szczęsnego Potockiego z 6 X 1787).
Rozmaite sprawy finansowe, a także przyjaźnie osobiste łączyły O-ego z czołowymi postaciami na arenie politycznej i ekonomicznej zarówno w Polsce, jak i w Rosji. Do takich osób należeli: hetmanowa Aleksandra Branicka i jej mąż hetman Franciszek Ksawery Branicki, Szczęsny Potocki, finansista Ludwik Strasser, Pius Kiciński, a także G. A. Potiomkin, później P. Zubow i in. Wobec rozbieżności poglądów społeczno-politycznych łudzi tych kręgów finansista polski starał się zachowywać pewien dystans w odniesieniu do bieżących rozgrywek politycznych. Szczególnie bliski był wszakże Kołłątajowi, z którym zetknął się zapewne dość wcześnie, być może z racji szeroko zakrojonych interesów Kołłątaja i powiązań kredytowych z Protem Potockim. W każdym razie już przed Sejmem Czteroletnim Kołłątaj znał przedsejmowe zamysły O-ego «w materii bogactw krajowych i wynalezienia z nich prawdziwego podatków źródła» („Listy Anonima”, III) i rekomendował w swym dziele autora, który «będąc razem filozofem i gospodarzem, matematykiem i kupcem, a co do objętości rozumu prawdziwym geometrą, mógłby w tej mierze całemu przewodniczyć narodowi», nie znajduje sobie równego w całej Europie i naród powinien go upraszać «o całkowite urządzenie ekonomii politycznej i skarbu publicznego».
Wiele kwestii związanych z O-m trudno wyjaśnić, co wynika w znacznej mierze z zakulisowego charakteru jego działalności, spowodowanego też słabym stanem zdrowia – od dawna nękała go postępująca gruźlica płuc. Celna charakterystyka wyszła spod pióra dawnego urzędnika kantoru chersońskiego Antoniego Magiera: «Żył w wygodach, mało gdzie widziany, subtelny co do ciała i umysłu, ciągle zajęty, wiele dał o sobie mówić i zdawał się, iż swą rzecz dość logicznie prowadzi». Niełatwo także ustalić chronologię działalności O-ego, np. jego podróży zagranicznych czy posunięć gospodarczych, a także jego osobisty stan majątkowy. W styczniu 1789 O. ogłosił anonimowo w Warszawie dziełko O pomnożeniu dochodów publicznych, wynalezienie kapitału publicznego ku zasileniu nowych potrzeb Rzeczypospolitej z oszczędzeniem podatków. Zalecał w nim emisję pieniędzy papierowych, oszacowanie wartości dóbr królewskich i odpowiednie zadysponowanie zweryfikowanymi dochodami skarbu państwa z tego źródła, a także uregulowanie i polepszenie przy tej sposobności położenia prawno-ekonomicznego chłopów we wskazanych majątkach. Resztę 1789 r. i cały r. n. O. poświęcił na dalsze rozwijanie działalności bankierskiej – zapewne podróżował też wtedy za granicę. Został przedstawicielem banku niderlandzkiego Piotra de Haana, co nadało jego dalszej aktywności politycznej nowy charakter i szersze możliwości. Interesował się też wtedy działalnością władz państwowych w zakresie rozwoju manufaktur, wysuwając w korespondencji z Tadeuszem Czackim sugestie we wskazanych sprawach. Poglądy i projekty O-ego w sprawach reform ekonomiczno-społecznych były wtedy nadal popularyzowane w pismach Kołłątaja („Prawo polityczne narodu polskiego”, 1790) i jego stronników politycznych. Dowodem uznania było powołanie finansisty przez sejm 22 VII 1790 w skład deputacji do ułożenia projektu względem ekonomiki wewnętrznej krajowej.
Z początkiem 1791 r. rozpoczyna się półtoraroczny okres najbardziej ożywionej działalności politycznej O-ego, która została w rozmaity sposób oceniona przez historyków (polemika E. Rostworowskiego z J. Dihmem w l. 1960–2). Kiedy w marcu 1791 redakcja projektu „Ustawy Rządowej” znalazła się w ręku Kołłątaja, O. został dopuszczony do tajnych prac. Kołłątaj i O. zamierzali «konstytucję polityczną» uzupełnić «konstytucją ekonomiczną», która m. in. określiłaby ekonomiczno-prawne położenie chłopstwa. W tym duchu O. przygotowywał «dzieło», poświęcone «konstytucji ekonomicznej», pragnąc, jak pisał do Kołłątaja 13 III 1792, przyczynić się do szczęścia «ludu pospolitego». Aby naprawdę pomóc «tak licznej części narodu», trzeba było, ze względów taktycznych, «z wolna odmieniać zły sposób myślenia Polaków». O. należał do członków-założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej, działającego od maja 1791. W czerwcu t. r. opublikował broszurę O urządzeniu starostw. Rada i projekt do prawa. Pozostawała ona w związku z wyznaczoną (9 VI) deputacją, która miała przygotować szereg projektów skarbowych (należał do tej deputacji m. in. Prot Potocki). Pismo O urządzeniu… dawało niejako początek dalszym pracom ustawodawczym, które miały powstawać stopniowo. Do projektu O-ego oraz do dalszych jego prac nad «konstytucją ekonomiczną» nawiązał Kołłątaj w mowie do deputacji sejmowej 28 VI t. r. Były one niejednokrotnie wymieniane w toku przedłużającej się debaty sejmowej nad sprawą starostw. Jesienią t. r. Kołłątaj dopominał się o rękopis projektu «konstytucji ekonomicznej». O. jednakże nie spełnił jego oczekiwań; brak czasu i choroba nie pozwoliły mu na «ukończenie tak dawno zaczętego dziełka konstytucji ekonomicznej» (O. do Kołłątaja 13 X 1791 z Machnówki). Projekt O-ego przedłożony został Izbie 29 IX przez posła poznańskiego Antoniego Gliszczyńskiego. Być może, że O. jesienią t. r. przebywał w Warszawie i pracował nad swym «dziełkiem», ale i teraz nie zostało ono ukończone; fragment jego zacytował Pius Kiciński w drukowanych współcześnie mowach sejmowych (z 10 X i 12 XII 1791). Do sprawy projektów O-ego ustosunkował się krytycznie prymas Michał Poniatowski. Debaty doprowadziły do pierwszych uchwał w sprawie starostw w grudniu 1791, a sprawę zamknięto w duchu postulatów O-ego dopiero uchwałami z kwietnia 1792, gdy wobec zbliżającej się wojny z Rosją nie miały one już praktycznego znaczenia.
W swych opracowaniach O. wysuwał konkretne zalecenia co do zasad uregulowania spraw własności gruntowej i społecznego podziału pracy, aby poprawić i ustabilizować sytuację prawną chłopów oraz zapewnić korzystniejsze warunki dla rozwoju zarówno gospodarki rolnej, jak rzemiosła i przemysłu. Postulował m. in. stworzenie banku narodowego, który przy pomocy nisko oprocentowanych kredytów przyspieszyłby tworzenie fabryk i rękodzieł. W niektórych myślach O. nawiązywał do idei głoszonych przez A. Smitha w jego „Badaniach nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”, posługując się francuskim tłumaczeniem dzieła, które dotarło do Polski w r. 1791; sam nawet miał przystąpić do przekładu książki na język polski. O nawiązywaniu przez O-ego i całą grupę reformatorów, skupionych wokół Kołłątaja, do zasad ekonomisty angielskiego wspominał krytycznie w swych później tworzonych wspomnieniach Stanisław August, współcześnie jednak życzliwie nastawiony do autora projektów w sprawie starostw (list O-ego do Kołłątaja z 13 III 1792). Istota zapatrywań ekonomicznych O-ego była wszelako antyliberalna, przewidywał bowiem nadanie odpowiedniego kierunku rozwojowi stosunków gospodarczo-społecznych w Rzpltej przy pomocy interwencji praw państwa. O. był zwolennikiem ostrożnego przeprowadzania reform; podkreślał to w liście do Kołłątaja z początku stycznia 1792, a w marcu t. r. łudził się, że Rosja pogodzi się z Konstytucją 3 maja. W czasie trwania sejmu odwiedzał w Tulczynie Szczęsnego Potockiego w charakterze doradcy w sprawach majątkowych; pozostawał w dobrych stosunkach z L. Strasserem, który miał szerokie znajomości wśród Rosjan, i z hetmanem F. K. Branickim. Z Branickim kontaktował się chyba dość żywo: hetman przeprowadził dość szczegółową analizę pisma O-ego z r. 1789 O pomnożeniu dochodu publicznego, a w piśmie O urządzeniu O. uwzględnił postulaty hetmana. W marcu 1792 O. na prośbę Aleksandry Branickiej poparł wraz z Protem Potockim w listach do Kołłątaja i Ignacego Potockiego starania hetmana o zezwolenie na wyjazd do Rosji. Branicki za pośrednictwem Strassera proponował O-emu wspólną podróż do Petersburga «nie tylko z pobudek prywatnych swoich interesów, lecz zarazem niby z powodu widoków publicznego dobra» (O. do Kołłątaja 21 III 1792).
Wiosną (kwiecień i maj) 1792 O. załatwił na korzystnych warunkach z upoważnienia sejmowego pożyczkę dla skarbu państwa w banku de Häana, ubolewając nad tak późnym zrealizowaniem jego propozycji, z jakimi miał już wcześniej występować. W sprawach kredytów tych miał się nawet wtedy sam udać do Holandii. Pożyczka (15 mln złp.) została tylko w niewielkiej części zrealizowana, gdy wobec przystąpienia króla do konfederacji targowickiej, O. jako plenipotent banku Häana, wstrzymał 30 VII 1792 przekazywanie dalszych funduszów. Sytuacja osobista O-ego, prowadzącego rozległe transakcje finansowe i obdarzonego zaufaniem przyjaciół (m. in. w banku P. Potockiego złożył wszystkie swe oszczędności P. Kiciński), była w okresie zagrożenia podstaw finansów publicznych szczególnie kłopotliwa. Broniąc interesów Prota Potockiego przed atakami Kaliksta Ponińskiego, zabiegał (listopad 1792) o poparcie Szczęsnego Potockiego. Jemu również wyjaśniał (7 I 1793) powody przedłużenia pobytu Prota Potockiego w Petersburgu, który pertraktował tam o wznowienie handlu między Polską a Rosją oraz handlu czarnomorskiego; dziękował też Szczęsnemu w imieniu Prota Potockiego za interwencję i protekcję w kołach dworskich Petersburga. W początkach 1793 r. starał się jak najmniej udzielać publicznie, m. in. w okresie wznowienia sprawy kredytów holenderskich przez władze konfederacji był nieuchwytny; zjawił się w Warszawie dopiero 12 III, gdy sprawa upadku wszystkich właściwie polskich domów bankowych, z przedsięwzięciami P. Potockiego włącznie, była już przesądzona. W kwietniu t. r., już w Grodnie, O. szukał ratunku u Szczęsnego Potockiego w trudnej sytuacji, w której, jako przedstawiciel banku de Häana, znalazł się po krachu banków Prota Potockiego i Teppera, gdzie złożona była część pożyczki holenderskiej. Pozostawał w dobrych stosunkach z targowiczanami: w początkach stycznia 1793 była mowa o tym, iż został «wezwany do roboty nowej konstytucji», tj. targowickiej (Kołłątaj do Strassera 8 I 1793). W lipcu t. r. O. udał się do Petersburga, podobno wezwany przez P. Zubowa «dla układania rządu zabranym prowincjom». Zapewne zamierzał tam załatwiać przede wszystkim różne skomplikowane interesy ekonomiczne Branickich i Potockich, w których to sprawach miał się już udać nad Newę wiosną 1792, jednakże nader niedogodną dlań wówczas z wielu względów podróż odłożył. Nie udało się ustalić szczegółów dalszych kolei losów O-ego, związanych wg wszelkiego prawdopodobieństwa z Rosją. W połowie 1797 r., zgodnie z przekazem Stanisława Augusta, O. przedłożył petersburskiej komisji manufaktur projekt zastosowania nowoczesnej maszyny przędzalniczej, skonstruowanej wedle uzyskanych przezeń, a trzymanych w tajemnicy, wzorów angielskich. Maszyna ta miała jednak, wedle opinii współczesnych, słabo i niezbyt dokładnie skręcać nici tkanin. Sekretarz zdetronizowanego króla odnotował też spotkania osobiste króla z O-m we wrześniu t. r. Zapewne wkrótce potem O. zmarł.
Portret (olej.) nieznanego malarza w Muz. Narod. w W. (reprod. w: Kołłątaj H., Listy anonima…, W. 1954 I 81); Medal srebrny z podobizną z r. 1787 (medalier J. F. Holzhäuser) m. in. w Muz. Narod. w W. Oddz. w Wilanowie; Odbitka miedziorytnicza w Zakł. Ikonogr. B. Narod. (reprod. w: Korzon, Wewnętrzne dzieje, III 21); – Estreicher; Nowy Korbut, VI cz. 1–2; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; PSB (Kiciński Pius, Kołłątaj Hugo); – Borowski S., Kodeks Stanisława Augusta, W. 1938; Dihm J., Sprawa konstytucji ekonomicznej z 1791 r., Wr. 1959 (Rec. E. Rostworowskiego w „Przegl. Hist.” T. 51: 1960 z. 4 s. 727–55, Polemika J. Dihma tamże T. 52: 1961 z. 4 s. 775–92, Odpowiedź Rostworowskiego tamże T. 53: 1961 z. 1 s. 175–89); Fabre J., Stanislas-Auguste Poniatowski et l’Europe des Lumières, Paris 1952; Grodek A., Studia z historii myśli ekonomicznej, W. 1963; Janik M., Hugo Kołłątaj, Lw. 1913; Kornatowski W., Kryzys bankowy w Polsce 1793 r., W. 1937; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Krakowski B., Oratorstwo polityczne na forum Sejmu Czteroletniego, Gd. 1968; Leśnodorski B., Polscy jakobini, W. 1963; Pilat R., O literaturze politycznej sejmu czteroletniego, Kr. 1872 (odbitka); Pyrowicz S., Kwestia finansowa w Sejmie Czteroletnim i projekt ks. M. Ossowskiego, „Ateneum” T. 92: 1898 z. 4 s. 185–214; [Rolle A. J.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 II; Rostworowski E., Ostatni król Rzeczypospolitej, W. 1966; tenże, Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim, W. 1957; Skałkowski A. M., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3 Maja, P. 1930 (odbitka); Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896; Wójcik T., Aleksander Sapieha i warszawskie środowisko przyrodnicze końca XVIII i pocz. XIX w., Prace Muz. Ziemi, W. 1970 nr 15 cz. 2; Zienkowska K., Sławetni i urodzeni, W. 1976; – Chrząszczewski A., Pamiętniki oficjalisty Potockich z Tulczyna, Wr. 1976; Kołłątaj H., Listy anonima i Prawo polityczne narodu polskiego, W. 1954 I–II; tenże, Listy pisane z emigracji w r. 1792, 1793 i 1794, P. 1872; Magier, Estetyka Warszawy; Mater. do dziej. Sejmu Czteroletniego, I, III; Rok nadziei i rok klęski 1791–1792, Oprac. J. Łojek, W. 1964; Siestrzencewicz-Bohusz S., Journal et correspondance, Wyd. W. Godlewski i W. Kriksin, Pet. 1913 cz. 1 s. 64; [Stanisław August], Journal privé du roi…, Lipsk 1862 s. 151; Tajna korespondencja z Warszawy do I. Potockiego, W. 1961; [Wolski M.] Stanisław August, Obrona Stanisława Augusta, „Roczn. Tow. Hist.-Lit. w Paryżu” 1867 s. 117–26; Z dziejów hajdamaczyzny, Z przedmową H. Mościckiego, W. 1905 cz. 2 s. 108–9; – AGAD: Arch. Roskie XLI nr 48 (15 listów z l. 1774–84 do P. Potockiego), Arch. Zamoyskich nr 2885 (List do Ponińskiej z Lubomirskich), Korespondencja Stanisława Augusta, t. 3a k. 627, t. 3b k. 274, 279, Zbiór Popielów 413; Arch. Rom. S. I.: Polonica 33 k. 67 nr 58, Pol. 35 k. 30 nr 49, Pol. 36 k. 114 nr 61, Pol. 37 k. 107 nr 63, 48; B. Czart.: rkp. nr 1189 s. 1469 (List do T. Czackiego, 1790), nr 288 k. 569, 589–592 (Listy z r. 1787); B. Jag.: rkp. 5524, 6651, 6652; B. Narod.: rkp. 6923; B. Ossol.: rkp. 100 k. 91 (Odpis metryki chrztu), 6851; B. PAN w Kr.: rkp. nr 196 k. 247–248, 255–256, 263–264, nr 197 k. 8, 12, 147, 173–174, 191–192, 198–199 (Listy do H. Kołłątaja, 1791–2).
Ryszard W. Wołoszyński