Pawlik Michał (Pavlyk Mychajlo), pseud. Rusin, krypt. M. K., M. T., P. K. (1853–1915), pisarz, publicysta, socjalistyczny działacz ukraiński w Galicji. Ur. 17 IX w rodzinie chłopskiej we wsi Manastersko (Monastersko) pod Kosowem. Uczył się w gimnazjum w Kołomyi i we Lwowie, gdzie w r. 1874 zdał maturę i rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniw. Lwow. Początkowo związany był z moskalofilami i należał do stowarzyszenia «Akademickie Kółko» (Akademičnyj Kružok), a od r. 1876 wchodził do jego zarządu. Zaprzyjaźniony z Iwanem Franką, wspólnie z nim redagował od r. 1876 pismo „Druh” (1874–7), które z moskalofilskiego przekształcili w niezależny organ o charakterze demokratycznym, lansujący idee związku ukraińskiej inteligencji z ludem wiejskim i publikujący artykuły o treści socjalistycznej. W tym czasie znalazł się w kręgu ludzi związanych z Michaiłem Drahomanowem; dwudziestoletnia przyjaźń, ścisła współpraca, stała korespondencja wpłynęły na ukształtowanie polityczno-społecznych poglądów P-a. W styczniu 1877 P. został aresztowany we Lwowie wraz z grupą młodych działaczy ukraińskich, pod zarzutem propagandy idei socjalistycznych, związków z zagranicznymi nielegalnymi organizacjami i współpracy z Drahomanowem; w procesie 16–20 III 1877 skazano go na 8 dni aresztu. Ponownie aresztowany został w końcu 1877 r. w związku ze sprawą Erazma Kobylańskiego przybyłego z Petersburga do Lwowa dla nawiązania stosunków z socjalistami polskimi i ukraińskimi. Sądzony we Lwowie w procesie polskich i ukraińskich socjalistów 14–21 I 1878, P. otrzymał wraz z Kobylańskim najwyższy wyrok trzech miesięcy więzienia (20 VIII – 19 XI 1878) za przynależność do tajnej socjalistycznej organizacji i działalność propagandową. Aresztowania te spowodowały upadek „Druha”. Od 1 IV 1878 P. i Franko wydawali we Lwowie nowe demokratyczne pismo ukraińskie „Hromadskyj Druh”, a następnie pisma zbiorowe „Dzvin” oraz „Molot”, w których drukowali m. in. artykuły Bolesława Limanowskiego.
Od czasu procesu styczniowego 1878 r. P. (podobnie jak Franko) włączył się do pracy w galicyjskim ruchu robotniczym i związał z polskimi socjalistami, głównie dzięki pomocy Bolesława Limanowskiego. W sierpniu 1878 wszedł do grona współpracowników „Pracy”, w której od tego czasu zamieścił wiele artykułów. Myślał też o wydawaniu jej wersji ukraińskiej pt. „Robota” lub „Vil’na spilka”. Wierzył wówczas, że interesy ludu polskiego i ruskiego są zbieżne. W końcu 1878 r. został członkiem utworzonego we Lwowie Komitetu Socjalistycznego. Za napisanie i opublikowanie opowiadania Rebenšukova Tetjana wytoczono mu proces i skazano na 6 miesięcy więzienia. Chcąc uniknąć kary, P. wyjechał do Szwajcarii i w l. 1879–81 na emigracji w Genewie współpracował z Drahomanowem oraz z socjalistami polskimi z grupy «Równość». Drahomanow, P. i Podoliński założyli w Genewie pismo socjalistyczne „Hromada”, w którym P. propagował ideę utworzenia w Galicji wspólnej polsko-ukraińskiej partii socjalistycznej. Koncepcja ta w l. n. stała się jednym z głównych tematów publicystyki P-a. Znacznej pomocy w okresie genewskim udzielali mu Kazimierz Dłuski i B. Limanowski, który umożliwił mu publikację sprawozdań o ruchu ukraińskim w „Jahrbuch für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik”. Kiedy jednak P. wystąpił z twierdzeniem, że ukraiński ruch socjalistyczny jest silniejszy od polskiego, i odmówił Polakom prawa do działania we wschodniej Galicji, chyba że za cenę asymilacji z narodem ukraińskim, wywołało to polemikę ze strony oburzonych socjalistów polskich z «Równości». Po powrocie z Genewy w r. 1882 odbył P. karę półrocznego więzienia w Wiedniu, a następnie przewieziony do Lwowa, został postawiony przed sądem przysięgłych w sierpniu t. r. pod zarzutem m. in. obrazy majestatu w swych artykułach w pismach „Dzvin”, „Molot” i „Hromada”. Uwolniony od winy większością głosów P. osiadł początkowo w Kołomyi, zamierzał wydawać pismo ludowe dla chłopów ukraińskich, a po niepowodzeniu tych planów przeniósł się do Lwowa. Nadal współpracował z „Pracą” i socjalistami polskimi. Łączyły P-a bliskie stosunki z Feliksem i Ignacym Daszyńskimi oraz z Ludwikiem Krzywickim. Polaków jednak raziło widoczne u P-a doktrynerstwo, z uznaniem natomiast mówili o całkowitym oddaniu się sprawie ludu. Niejednokrotnie też dochodziło do konfliktów P-a z polskimi działaczami w Galicji. P. bowiem pod wpływem Drahomanowa żądał od socjalistów polskich zerwania z programem granic z 1772 r. dla przyszłej Polski i opowiadał się za odrębnością działania socjalistów ukraińskich we wschodniej Galicji, zaś polskich na ziemiach etnicznie polskich. Szczególny nacisk kładł na potrzebę jedności działania («wolny związek») polskich, ukraińskich i żydowskich mas pracujących. Zwalczając koncepcję Polski historycznej, krytycznie pisał o wypowiedziach Marksa popierających tę ideę. Mimo konfliktów z innymi współpracownikami „Pracy” brał w r. 1884 udział w pracach przygotowawczych do utworzenia w Galicji jednolitego stowarzyszenia socjalistycznego, a w swym projekcie programu proponował powołanie masowej organizacji legalnej, skupiającej na zasadach federacji stowarzyszenia rzemieślnicze, robotnicze i chłopskie, której celem byłaby walka o rozszerzenie praw społeczno-politycznych, oraz tajnego stowarzyszenia (partii) dla krzewienia idei socjalistycznych. W r. 1885 dzięki F. Daszyńskiemu nawiązał kontakt ze studentami Wyższej Szkoły Rolniczej w Dublanach.
W l. 1883 i 1887 P. brał udział w kampaniach wyborczych występując na rzecz kandydatów ludowych, m. in. ogłosił broszurę Pro viča (1887). Wydawał i redagował pisma dla ludu ukraińskiego: „Tovaryš” (1888), „Batkivčyzna” (1889), „Chliborob” (1890–1). Kilkakrotnie był jeszcze aresztowany, sądzony i więziony za czynną propagandę socjalistyczną wśród chłopów ukraińskich oraz artykuły publicystyczne (1885–6, 1889, 1892). W r. 1892 podjął akcję na rzecz rozszerzenia praw politycznych w Austrii, a zwłaszcza powszechnego prawa wyborczego. Tej sprawie poświęcił w l. n. liczne artykuły. W r. 1894 przegrał wybory uzupełniające w okręgu gmin wiejskich w Brodach (epizod ten przedstawił P. w broszurze Moja brodska odisseja, Kołomyja 1894). P. publikował swe społeczno-polityczne artykuły w licznych pismach polskich: „Gazecie Narodowej” (1884), „Przeglądzie Tygodniowym” (1887), „Kraju”, „Kurierze Lwowskim” (od r. 1884), „Przeglądzie Społecznym” (1887), „Pobudce” (1888), „Przyjacielu Ludu” (od r. 1889), „Ruchu Literackim”, „Głosie”. Pisał zarówno o aktualnych problemach walki społecznej i politycznej oraz zadaniach ruchu socjalistycznego, jak i o etapach rozwoju narodowego ruchu ukraińskiego w Galicji (np. w osobnej rozprawie Pro ruśko-ukrainśki narodni čytal’ni, Lw. 1887). Konsekwentnie zwalczał w prasie polskiej i ukraińskiej kierunki: moskalofilski i nacjonalistyczny wśród Ukraińców (np. Moskalofilstwo i ukruinofilstwo między ruskim ludem w Galicji, Lw. 1884 i po ukraińsku, Lw. 1906, Ruski nacjonalizm a ruski kosmopolityzm, Lw. 1887). Przez krótki czas współpracował z powstałym z inicjatywy Adama Sapiehy pismem „Prawda” (1888), propagującym ideę ugody polsko-ukraińskiej w Galicji, którą P. uważał za niewystarczającą. W l. 1890–5, wraz z Franką, założył i redagował dwutygodnik „Naród”, który stał się organem utworzonej 4–5 X 1890 Rusko-Ukraińskiej Radykalnej Partii (RURP), w której P. odgrywał czołową rolę jako jeden z autorów jej programu. W tym czasie nadal krytycznie przyjmował odwoływanie się socjalistów polskich do tradycji historycznej, uważał, że „Praca” winna być organem polsko-ukraińskim i zaniechać propagandy niepodległościowej. Przeciwny był także udziałowi robotników w manifestacjach patriotycznych, Na tym tle doszło np. w r. 1891 do konfliktu między radykałami ukraińskimi a socjalistami polskimi. W r. 1895 P. przeciwstawiał się rozciąganiu przez Galicyjską Partię Socjal-Demokratyczną agitacji na wieś wschodniogalicyjską, uważając ją za wyłączny teren działania odrębnej, socjaldemokratycznej partii ukraińskiej. Od r. 1895 wydawał pismo „Hromadskyj Holos”.
P. związany silnie z kulturą polską, w l. 1887–8 opracował w Krakowie i wydał „Katalog księgozbioru, rękopisów, dyplomów […] pozostałych po J. I. Kraszewskim” (Lw. 1888). Tłumaczenie P-a na język ukraiński „Chłopów” W. Reymonta uchodzi do dzisiaj za najlepsze. Duże znaczenie ma wydana przez niego korespondencja Drahomanowa: „Perepyska Mychajla Drahomanova z drom Teofilem Okunevskym” (Lw. 1905), „Perepyska Mychajla Drahomanova z Melitonom Bučynśkym 1871–1877” (Lw. 1910), „Perepyska Mychajla Drahomanova z Mychajlem Pavlykom 1876–1895”, T. 1–3 (Czerniowce 1910). Ponadto ogłosił osobno: Mychajlo Petrovyč Drahomanov 1841–1895, jeho juvilej, smert, avtobiografija i spys tviriv (Lw. 1896), Mychajlo Drahomanov i jeho rol’a v rozvoju Ukraïny (Lw. 1907), Mychajlo Drahomanov jako polityk (Lw. 1911). P. był zastępcą przewodniczącego utworzonej 1 VIII 1914 Głównej Rady Ukraińskiej (Holovna Ukrajinska Rada) i obok M. Hankiewicza, K. Lewickiego i S. Barana podpisał jej manifest polityczny z 3 VII, wzywający do całkowitego poparcia Austrii w wojnie z carską Rosją w nadziei, że po jej klęsce «wybije godzina wyzwolenia dla Ukrainy». Zmarł 26 I 1915 we Lwowie, pochowany został na cmentarzu Łyczakowskim.
Siostry P-a Anna (1855–1928) i Paraska należały do grona pierwszych ukraińskich agitatorek socjalistycznych; były wielokrotnie razem z bratem sądzone i więzione.
Ukraine. A Concise Encyclopaedia, Toronto 1971 I–II; Ukrains’ka Radjans’ka Encyklopedija, X 448 (fot.); Ukraïns’ka Zahal’na Encyklopedija, II 962 (fot.); – Dmytruk W., Narys z istoriï ukraïns’koï žurnalistyky XIX st., L’viv 1969 s. 81–3, 89–104, 110–15, 118, 124–34, 139; Dunin-Wąsowicz K., Publicystyka Iwana Franki w prasie ruchu ludowego w Galicji, „Kwart. Inst. Polsko-Radzieckiego” 1955 nr 1–2; Feldman W., Stronnictwa i programy polityczne w Galicji, Kr. 1908 II 328–33, 337, 348; Haecker E., Historia socjalizmu w Galicji i na Śląsku Cieszyńskim, Kr. 1933 I 136, 137 (fot.), 138, 139 (fot. siostry Anny), 140, 141, 143, 146, 148, 149, 155, 157, 253–9; Hornova E., Problemy polskie w twórczości Michała Drahomanowa, Wr. 1978; taż, Ukraiński obóz postępowy i jego współpraca z polską lewicą społeczną w Galicji 1876–1895, Wr. 1968; Ivan Franko jak istorik, Kyïv 1956; Jaščuk P., Michajlo Pavlyk, L’viv 1959; tenże, Michail Pavlik organizator revoljucjonnoj žurnalistyki i publicystyki, Lw. 1961; Kalynovyč V. I., Polityčni procesy Ivana Franka ta joho tovaryšiv, L’viv 1967 s. 5, 7, 10, 11, 15, 20–7, 40–2, 48, 51, 57–60, 67–76, 80, 81, 84, 85, 88–91, 96–9, 104–16, 119–37, 140–1, 144–8; Kieniewicz S., Adam Sapieha (1828–1903), Lw. 1939; Krasovskyj I., Mychajlo Pavlyk (1853–1915), „Ukraïns’kyj Kalendar” (W.) 1965 s. 108–11; Levyc’kyj K., Istorija polityčnoj dumky halyc’kych Ukraïnciv 1848–1914, L’viv 1926 č. 1 s. 165–6, 427; tenże, Istorija vyzvol’nych zmagan halyc’kych Ukraïnciv z času svitovoj vijny 1914–1918, L’viv 1928 č. 1 s. 13, 39; Perl F., Dzieje ruchu socjalistycznego w zaborze rosyjskim do powstania PPS, W. 1958; Verves H. D., Ivan Franko i pytannja ukraïns’ko-pol’skych literaturno-hromadskych vzaemyn 70– 80-ch rokiv XIX st., Kyïv 1957 s. 37–42, 48, 57, 66, 118; Żychowski M., Bolesław Limanowski, W. 1971; – Daszyński I., Pamiętniki, W. 1957; [Kostrzewski J.], Krakowski komisarz policji w służbie carskiego wywiadu, Kr. 1967; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1957–1958 I–II; Limanowski B., Pamiętniki, W. 1958–1961 I–II; Materialy dlja kul’turnoj i hromadskoj istoriï zahidnoï Ukraïny. T. 1: Lystuvannja I. Franka i M. Drahomanova, Kyïv 1928 s. 1–5, 8–14, 18–19, 23, 25, 30–5, 43, 46, 47, 50–7, 69, 71, 76–80, 83, 86, 91–6, 102–4, 107, 112–26, 132, 134, 138, 139, 149–51, 155, 159, 160, 164–74, 182, 184, 192–4, 202–7, 213, 215, 225, 230–2, 236–9, 243, 247, 269–72, 277–81, 340–2, 350–62, 381, 386, 393, 403, 404, 407–12, 416, 435, 438, 442, 445, 451, 457, 461–8, 473, 484, 496, 497.
Jerzy Zdrada