Romer (Römer) Michał Pius, (lit. Rèmeris Mykolas) (1880–1945), prawnik, publicysta, polityk polsko-litewski. Ur. 7 V w Bohdaniszkach w pow. nowoaleksandrowskim gub. kowieńskiej, był prawnukiem Michała Józefa (zob.), synem Michała Kazimierza, właściciela ziemskiego, i Konstancji z Tukałłów.
R. uczęszczał zrazu do gimnazjum w Wilnie, a w l. 1893–1901 do Szkoły Prawa («prawowiedów») w Petersburgu. W r. akad. 1901/2 studiował historię w Krakowie, następnie przeniósł się do Paryża do École des Sciences Politiques, którą ukończył w r. 1905. Należał tam do postępowej organizacji studenckiej «Spójnia», w łonie której kierował ziomkowską grupą «Lithuania». Odczyt swój o stosunkach kulturalno-etnograficznych na Litwie, wygłoszony w Café Voltaire, dał następnie do krakowskiej „Krytyki”. W Paryżu pozostawał bliski Związkowi Zagranicznemu Socjalistów Polskich.
Latem 1905 R. wrócił do Kowieńszczyzny ogarniętej rewolucją i z miejsca uległ wrażeniu «wielkiej płodnej fermentacji» rozbudzonego ruchu narodowego litewskiego. «Po raz pierwszy wyraźnie poczułem – zwierzał się przyjacielowi – że to kraj jest ściśle litewski, że społeczeństwo tutejsze jest litewskim… Litwa już nie jest dziś blagą, nie jest wyłącznie historyczną nazwą, lecz posiada ciało i istność własną». Postanowił przemówić do osiadłych na Litwie Polaków, przekonać ich do «wspólnego obywatelstwa krajowego bez wyrzekania się odrębności kulturalnie narodowych». W środowisku tzw. krajowców zdobył fundusze na założenie „Gazety Wileńskiej”, którą redagował od 15 II 1906 wraz z Zenonem Pietkiewiczem. Poparcie obiecali mu czołowi publicyści warszawskiej «pedecji». Pismo było odważne, radykalne, przeciwstawiało się zarówno «realistom», jak i narodowym demokratom. Rychło dotknęły „Gazetę” represje: w kwietniu zawieszenie na miesiąc, latem wytoczony R-owi proces. Dziennik przestał ukazywać się 7 VIII, w chwili gdy miał już ponad 2 tys. abonentów. Zabili go, jak twierdził R., sami udziałowcy, dla których okazał się zbyt lewicowy. On sam wyniósł się do Krakowa, aby uniknąć wyroku i zesłania.
W Krakowie R. opracował dużą książkę pt. Litwa. Studium o odrodzeniu narodu litewskiego (Lw. 1908). Zawarł w niej zarys historyczny ruchu, charakterystykę jego współczesnych odłamów i perspektywy na przyszłość. Uzasadniał słuszne prawa Litwinów do niezawisłego bytu, odpierał z oburzeniem zarzut, jakoby «litwomani» byli agentami caratu. «Wcielenie Polaków litewskich – twierdził – do litewskiej formacji narodowej może i powinno się dokonać, ale jeno na podstawie czynnika obywatelstwa krajowego, bez tykania ich polskiej indywidualności». Dzieło R-a pisane piękną polszczyzną zalicza się po dziś dzień do klasycznych pozycji litewskiej historiografii.
W r. 1908 R. powrócił na Litwę, pozostawał na wolności za kaucją, sąd skazał go niezbyt dotkliwie na grzywnę 400 rb. R. osiadł w Wilnie na razie jako pomocnik adwokata przysięgłego. Uprawiał nadal publicystykę; w rosyjskim wydawnictwie A. I. Kasteljanskiego: „Formy nacional’nogo dviženija w sovremennych gosudarstvach” (Pet. 1910) zamieścił artykuł o Polakach na Litwie i Rusi. Ogłosił studium: Litwini w Prusach Książęcych („Świat Słowiański” 1911 i odb.). Przystąpił do wileńskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Pracował nad historią szkolnictwa ludowego litewskiego oraz historią ustawodawstwa włościańskiego w «zachodnich guberniach». Towarzyszył Ludwikowi Krzywickiemu w jego robotach wykopaliskowych na Żmudzi. W r. 1911 współpracował z bliskim krajowcom „Przeglądem Wileńskim”, a także z efemerycznymi pisemkami litewskimi i białoruskimi w Wilnie. Miał stosunki i z Polską Partią Socjalistyczną (PPS) – Frakcją Rewolucyjną i z socjaldemokratami ale najbliższy czuł się PPS-Lewicy. Wszedł też do założonej wtedy w Wilnie loży masońskiej «Litwa».
W pierwszych miesiącach wojny R. podtrzymywał kontakt z kołami niepodległościowymi w Warszawie, kolportował na Litwie tajne druki legionowe, powrócił do redakcji wznowionego „Przeglądu Wileńskiego”, w marcu 1915 zawiózł do Warszawy do Stanisława Patka polityków litewskich: M. Slezeviciusa i J. Šaulysa, chcąc ich zwerbować dla polityki antyrosyjskiej. Należał w Wilnie do organizatorów tajnej komórki międzypartyjnej «z programem akcesu do ruchu legionów». W maju 1915 przekradł się przez front do Krakowa i przedłożył Naczelnemu Komitetowa Narodowemu (NKN) w sierpniu obszerny memoriał pt. Litwa wobec wojny, z drobiazgową analizą postaw grup politycznych i narodowości. W listopadzie t.r. wstąpił do Legionów jako szeregowiec, «lecz wskutek ciężkich warunków życia żołnierskiego na linii, gnębiony brudem i wszami» (B. Limanowski) rozchorował się i przeleżał czas dłuższy w szpitalach w Rzeszowie i Krakowie. Został więc przydzielony do redakcji „Wiadomości Polskich” w Piotrkowie i zamieścił tamże (luty–czerwiec 1916) kilka artykułów. W lipcu dał do „Myśli Polskiej” artykuł pt. Blok ludów byłej Rzeczypospolitej («wolnych ludów na zasadach spółpracownictwa w twórczości, kulturze, swobodzie i obronie»). Następna jego broszura: Dzień 6 sierpnia 1914 r. (W. 1916, wrzesień) entuzjastycznie solidaryzowała się z czynem zbrojnym Józefa Piłsudskiego. W czasie kryzysu przysięgowego 1917 r. R. wycofał się z Legionów i objął stanowisko sędziego okręgowego w Łomży. W połowie marca 1919 Piłsudski ściągnął go do Warszawy, chcąc wykorzystać go w swych planach litewskich. W myśl jednej ze zmieniających się z dnia na dzień koncepcji R. stanąć miał w Wilnie na czele rządu złożonego z Litwinów i Polaków. Poinstruowany przez Walerego Sławka i Aleksandra Prystora R. przybył do Kowna 15 IV i konferował z kilku litewskimi ministrami, którzy jednak do planów polskich odnieśli się niechętnie. Wrócił więc R. do Wilna, zdobytego właśnie przez wojsko polskie, zrezygnował ze swej misji i nie wziął udziału w Zarządzie Cywilnym Ziem Wschodnich. We wrześniu 1920 w okupowanym przez Litwinów Wilnie wszedł do redakcji „Gazety Krajowej”, która stanęła na gruncie litewskiej państwowości, z poszanowaniem języka i kultury polskiej.
W październiku t.r. po zajęciu Wilna przez gen. Lucjana Żeligowskiego R. w datowanym z Kowna liście do Piłsudskiego zaprotestował przeciw pogwałceniu praw Litwy do jej stolicy. Pozostał więc na Litwie, został członkiem Najwyższego Trybunału, w r. 1922 profesorem prawa administracyjnego na uniwersytecie w Kownie, w r. 1927/8 i ponownie od r. 1933 był rektorem tegoż uniwersytetu. Stopień doktorski uzyskał formalnie w r. 1931. W r. 1932 występował przed Trybunałem Haskim w obronie praw Litwy do Kłajpedy; tej kwestii była poświęcona jego publikacja: Le système juridique des garanties du territoire et de la souveraineté de la Lithuanie sur le territoire de Memel, (Paris 1936). Ogłosił w języku litewskim kilka podręczników prawa administracyjnego i konstytucyjnego.
Służąc państwowości i kulturze litewskiej R. nie zrywał więzów z polskością. W broszurze pt. Litewskie stronnictwa polityczne (Wil. 1921) objaśniał ludność polską o realiach nowego państwa. W części I tej publikacji omówił ugrupowania prawicowe, ciąg dalszy się nie ukazał. W Listach z Kowna nadsyłanych w r. 1922 do „Przeglądu Wileńskiego” omawiał m. in. problem reformy rolnej na Litwie. Chętnie odwiedzał Polskę, gościnnie podejmował osobistości polskie, przybywające nieoficjalnie do Kowna. Jednak w wywiadzie z r. 1933 zakwestionował «słuszność uważania się Polaków na Litwie za odłam narodu polskiego». Pozostawał aktywnym masonem, wydaje się, że przewodniczył kowieńskiej loży, «Lietuva». W lutym 1940 przeniósł się do Wilna, utrzymany na stanowisku rektora przeniesionego tu, litewskiego uniwersytetu. Organizował wówczas u siebie spotkania dyskusyjne działaczy litewskich i polskich (głównie krajowców), usiłując stworzyć między nimi płaszczyznę porozumienia. Litewski uczestnik spotkań uważał, że część osób biorących w nich udział, m. in. R., sama «nie może odpowiedzieć do jakiej narodowości należy». Pozostał R. na stanowisku rektora po włączeniu Litwy do ZSRR, a także pod okupacją niemiecką, po karnym zamknięciu uniwersytetu przez Niemców miał udział w tajnym nauczaniu. Utrzymywał kontakty z polskim ruchem podziemnym w Wilnie; uciekano się do jego pośrednictwa w nawiązywaniu stosunków z proaliancko nastawionymi Litwinami. Powrócił na Uniwersytet w r. 1944 po wkroczeniu Armii Czerwonej. Zmarł w Wilnie 22 II 1945, pochowany został na Rossie.
Z pierwszego małżeństwa z daleką kuzynką Reginą z Romerów miał R. córkę Celinę; powtórnie ożeni się ok. r. 1935 z Jadwigą Čepas, z którą miał 3 córki.
Fot. w papierach Gierszyńskich w B. Pol. w Paryżu; – Ilustr. Enc. Trzaski, IV; Lietuviškoji Tarybinė Enciklopedija, Vilnius 1982 IX 386 (fot.); – Bardach J., O dawnej i niedawnej Litwie, P. 1988; tenże, Rażą mnie kategoryczne anatemy, „Polityka” 1985 nr 32 s. 14; Hass L., Ambicje, rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie środkowo-wschodniej 1905–1928, W. 1984; tenże, Wolnomularstwo 1929–41; tenże, Zasady w godzinie próby. Wolnomularstwo w Europie środkowo-wschodniej 1929–1941, W. 1987; Jurkiewicz J., Rozwój polskiej myśli politycznej na Litwie i Białorusi w latach 1905–1922, P. 1983 s. 51–5, 73, 117, 126–7, 135, 218–22; Łossowski P., Litwa a sprawy polskie 1939–1940, W. 1982 (fot.); tenże, Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883–1935, W. 1985 (fot.); Makowski B., Litwini w Polsce 1920–1939, W. 1986; Ochmański J., Historia Litwy, Wyd. 2, W. 1982; tenże, Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX w., Białystok 1965; Ponarski Z., Notatki o prasie wydawanej w Wilnie w latach 1905–1915, „Kwart. Hist. Prasy Pol.” R. 19: 1980 z. 1 s. 94–5; Rudnicki S., Działalność polityczna konserwatystów 1918–1926, Wr. 1981; Sukiennicki W., East central Europe during World War I. From foreign Domination to National Independence, Ed. by M. Siekierski, New York 1984 I–II; tenże, Wilno na schyłku rządów carskich, „Zesz. Hist.” 1970 XVII; Wisner H., Wojna nie wojna, W. 1978; – Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1957 I; Limanowski B., Pamiętniki, W. 1958–61 II–III; – B. Narod.: rkp. 7612, 7635, 8777; B. Ossol.: rkp. 6913, 7182, 12283; B. Pol. w Paryżu: Listy R-a do S. Gierszyńskiego; Dziennik R-a, ponad 30 tomów, fragmentarycznie tylko wykorzystany w: Centr. B. Lit. Akad. Nauk. i B. Uniw. Wil.; – Śnieżko A., Cmentarze wileńskie, Rossa, III (mszp. w Red. PSB); – Informacje od rodziny.
Stefan Kieniewicz