Sobeski Michał, pseud. Idem (1877–1939), estetyk, filozof, historyk sztuki, profesor Uniw. Pozn. Ur. 3 IX w Pleszewie Wielkopolskim był synem ziemianina Edmunda i Pauliny z Ulatowskich.
W r. 1897 S. ukończył Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, zdając egzamin dojrzałości, potem studiował prawo, nauki przyrodnicze i filozofię na uniwersytetach w: Monachium, Lipsku, Getyndze, Berlinie i Wrocławiu. We Wrocławiu w r. 1902 ukończył chemię, a w r. 1903 uzyskał tamże doktorat filozofii z zakresu psychologii eksperymentalnej na podstawie dysertacji Über Täuschungen des Tastsinnes (w r. 1903) pisanej pod kierunkiem H. Ebbinghausa. Studia filozoficzne kontynuował w Genewie, Florencji, Rzymie i Paryżu, koncentrując się na problematyce estetycznej. Habilitował się z filozofii w r. 1910 na UJ na podstawie rozprawy Uzasadnienie metody obiektywnej w estetyce (Kr. 1910).
W r. 1915 S. zamieszkał w Poznaniu. Był współorganizatorem Tow. Wykładów Naukowych i wykładowcą filozofii sztuki, a gdy w styczniu 1918 Towarzystwo przekształcono (m.in. z jego inicjatywy) w 2-letnie kursy naukowe, został wykładowcą historii filozofii i współpracował z późniejszymi założycielami Uniw. Pozn. Dn. 11 XI 1918 wraz z Heliodorem Święcickim, ks. Stanisławem Kozierowskim i Józefem Kostrzewskim wszedł w skład komisji organizacyjnej uniwersytetu polskiego w Poznaniu. Systematycznie brał udział w jej zebraniach, proponował kandydatów na pracowników naukowych, opracował projekt budżetu, bezinteresownie prowadził kasę uniwersytecką. W r. 1919 został mianowany profesorem zwycz. filozofii na Uniw. Pozn. Na pierwszym posiedzeniu Wydz. Filozoficznego (1 IV) został wybrany jednomyślnie na dziekana. Pracował na Uniw. Pozn. aż do wybuchu drugiej wojny światowej (był kierownikiem I katedry filozofii), łącząc działalność naukowo-dydaktyczną i popularyzatorską z aktywną obecnością w życiu kulturalnym Poznania. Pracę w towarzystwach filozoficznych rozpoczął w Krakowie jako członek (od r. 1911/12) Komisji Historii Filozofii Polskiej AU (później PAU), potem był prezesem Komisji Filozoficznej w Poznańskim Tow. Przyjaciół Nauk i przewodniczył Poznańskiemu Tow. Filozoficznemu.
Jako filozof S. w sposób systematyczny zajmował się przede wszystkim zagadnieniami estetyki i filozofii sztuki. W l. 1909–20 opublikował wszystkie ważniejsze prace z tego zakresu (m.in. wyżej wspomnianą pracę habilitacyjną Uzasadnienie metody obiektywnej w estetyce, Filozofia sztuki 1. Dzieje estetyki. Zagadnienie metody. Twórczość artysty, W. 1917, Wyd. 2, P. 1924). Poglądy estetyczne S-ego kształtowały się w kontaktach z różnymi systemami estetycznymi i koncepcjami metodologicznymi. Pozostawał pod wpływem psychologicznej estetyki niemieckiej. W interpretacji przeżycia estetycznego odbiorcy nawiązywał do Th. Lippsa i J. Volkelta, w rozumieniu procesu twórczego pozostawał pod wpływem E. Hartmanna, a w jego koncepcjach metodologicznych widoczne są związki z pracami M. Dessoira. Podkreślał zarazem wagę tradycji metafizycznych, odwołując się do H. Bergsona. Zdaniem S-ego, filozofia sztuki dotyczy trzech dziedzin: czynności twórczej, wytworu i przeżycia estetycznego. Złożoność tych zjawisk wymaga stosowania zarówno tzw. metod obiektywnych jak i subiektywnych. Podkreślał wyższość metody obiektywnej, często jednak korzystał z subiektywnej metody psychologicznej, zwłaszcza przy analizie procesu twórczego i przeżycia odbiorcy. Przeprowadzając analizy procesu twórczego wyodrębnił trzy kształtujące go czynniki: nastrój twórczy, koncepcję i kompozycję, którą z kolei dzielił na kompozycję wewnętrzną – wyobraźniowe ukształtowanie wizji i kompozycję zewnętrzną – realizację wizji w materii twórczej. Proces twórczy ma, zdaniem S-ego, przede wszystkim charakter ekspresyjny, tylko w sferze uczuć artysta jest oryginalny i w pełni twórczy, natomiast w sferze wyobrażeniowej i wrażeniowej nie może stworzyć czegoś w pełni nowego. S. podkreślał jednak wagę czynników intelektualnych w procesie komponowania. Natomiast reakcję estetyczną odbiorcy traktował jako emocjonalną, ponieważ przeżycie piękna polega na wczuwaniu się w dzieło sztuki. Warunkiem piękna jest zgodność zawartości wzruszeniowej dzieła z formą, która stanowi jej artystyczny wyraz. Pojęcie formy występowało w dwóch znaczeniach: jako «czasowo-przestrzenny układ materiału» i jako «zmysłowy wyraz uczuciowej treści»; najczęściej oba ujęcia dopowiadały się i występowały łącznie. Psychologizmowi i emocjonalizmowi towarzyszył w poglądach S-ego antynaturalizm. Uważał, iż największe dzieła sztuki w porównaniu z naturą, traktowaną jako wzór, są niedoskonałe. Jednakże sztuka pod wieloma względami przewyższa naturę, np. artysta ledwie szkicując, wydobyć może intensywność i zindywidualizowanie modelu. Przyroda nie tworzy wzruszeń i nastrojów człowieka; to człowiek rzutuje własne stany psychiczne na rzeczywistość, a potrzeba tworzenia nie jest konsekwencją wrodzonej człowiekowi skłonności do naśladowania, lecz kreatywnym poszukiwaniem wyrazu dla sfery uczuć.
We wczesnym okresie swej działalności S. interesował się także historią filozofii polskiej (rozprawy: Cieszkowskiego Prolegomena do historiozofii, „Bibl. Warsz.” 1909 i odb., Z dziejów estetyki polskiej (tamże 1911), Cieszkowski i Krasiński, „Roczniki Tow. Przyjaciół Nauk. Pozn.” 1913 i odb., Giambattista Vico, twórca filozofii historii. Metafizyka Libelta, P. 1916, ogłosił studium Żeromskiego „Dzieje grzechu”, W. 1908. Ambicje literackie okazał w tomach esejów Przędziwo Arachny. Z pogranicza sztuki i filozofii (Kr. 1909), Interludia. Z pogranicza sztuki i filozofii (Kr. 1912). Wiele swoich prac zamieścił w czasopismach (m.in. w „Ateneum”, „Bibl. Warsz.”, „Krytyce”, „Przegl. Filoz.”, „Sfinksie”, „Museionie” i „Zdroju” – tu Na marginesie Don Kiszota 1918 i odb.). Pisał też do prasy codziennej, a mianowicie do „Dziennika Poznańskiego”, „Kuriera Poznańskiego” (przez kilka lat był jego recenzentem teatralnym), „Nowej Gazety” (dod. „Liter. i Sztuka”), „Kuriera Warszawskiego”.
W l. dwudziestych S. zajmował się przede wszystkim współczesnymi kierunkami w sztuce i filozofii oraz ważniejszymi wydarzeniami w europejskiej literaturze i humanistyce. Pomocną mu w tym była znajomość kilku języków (łacina, greka, niemiecki, francuski, angielski, włoski, hiszpański) oraz szerokie kontakty w europejskich ośrodkach kulturalnych. Publikował (m.in. w „Dzien. Pozn.”, „Kur. Pozn.”, „Przegl. Filoz.” i „Wiad. Liter.”) wiele artykułów, recenzji i sprawozdań, w których sztukę XX w. analizował jako antynaturalistyczną (Malarstwo doby ostatniej. Ekspresjonizm i kubizm, P. 1926). Efektem tych prac był duży tom recenzji i szkiców Z pogranicza sztuki i filozofii (P. 1928), gdzie obok artykułów z zakresu estetyki i filozofii znalazły się, m.in. szkice o Dantem, św. Teresie, włoskim futuryzmie, G. d’Annunzio oraz cykl Parisiana. W związku z rosnącą popularnością J.A. Gobineau omówił jego twórczość w książce Kwiat złoty. Gobineau redivivus (P. 1925). W l. trzydziestych ogłaszał tylko w czasopismach nieliczne, specjalistyczne artykuły z historii sztuki. Główny plon jego ówczesnych prac to książka Sztuka egzotyczna, której druk przerwał wybuch wojny w r. 1939. Opracował też, wspólnie z Antonim Peretiatkowiczem, wydawnictwo Współczesna kultura polska, Nauka-literatura-sztuka. Życiorysy uczonych, literatów i artystów z wyszczególnieniem ich prac (P. 1932). Udział S-ego w życiu kulturalnym Poznania łączył się w l. 1929–32 z tzw. mówionym miesięcznikiem, którego był inicjatorem. Gromadził on ludzi kultury i nauki na stałych zebraniach poświęconych aktualnym problemom intelektualnym i artystycznym. Podobne cele miało «Tow. Okrągłego Stołu» działające w l. 1934–5 pod jego przewodnictwem, skupiające uczonych, artystów i pisarzy. W okresie międzywojennego dwudziestolecia S. wyjeżdżał do Francji, Włoch, Anglii, Holandii, Hiszpanii, Maroka, Szwecji, Norwegii, Danii, Palestyny, Egiptu, Jugosławii, Węgier, Grecji, Algieru; podróże te wykorzystywał w swojej publicystyce.
Po wybuchu drugiej wojny światowej S. został w listopadzie 1939 internowany wraz z wielu profesorami i działaczami kultury w obozie na Głównej i wysiedlony. Zmarł podczas transportu, w Ostrowcu Świętokrzyskim 14 XII 1939.
S. był żonaty z Ireną Goebel, z którą miał syna Edwarda (ur. 1912), po raz drugi z Barbarą Starczewską (od r. 1923).
W r. 1959 ukazał się wybór prac S-ego pt. Myśl a marmur i inne szkice estetyczne (W., oprac. Halina Junghertz, dołączona bibliogr. prac S-ego), a w r. 1971 wspomniana wyżej Sztuka egzotyczna (W., Wyd. Maria Frankowska, Andrzej Jakimowicz i Łucja Sobecka).
Fot. S-ego w: Myśl a marmur…, W. 1959; – Nowy Korbut, III; Filoz. w Pol. Słown. (L. Kołakowski, bibliogr. fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Słownik filozofów, W. 1966 I (K. Janicka); Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1990 II cz. 1; Słownik psychologów polskich, P. 1992; Wpol. Słown. Biogr. (D. Pędzińska, bibliogr.): – Dziamski S., O subiektywizmie w wersji psychologicznej w polskiej myśli estetycznej XIX i XX wieku, P. 1968; Dzieje Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, P. 1972; Grabowski Z., Michał Sobeski, w: Straty kultury polskiej 1939–1944, Glasgow 1945 I; Kostyrko T., Michał Sobeski, teoretyk i popularyzator sztuki, „Kron. M. Pozn.” 1960 nr 1–2; Krzemień-Ojak S., Antynomie programu estetyki Michała Sobeskiego, w: Studia z dziejów estetyki polskiej 1890–1918, W. 1972; Łada M., Poznań dostarcza uczonych, „Świat” 1910 nr 41; Łukowska A., Michał Sobeski w dziele sztuki i wartości estetycznej, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio FF Philologiae” T. 4: 1986 (wyd. 1989); Papée S., M. Sobeski, „Pologne Littéraire” 1929 nr 29; Uniwersytet Poznański w pierwszych latach swego istnienia […] Księga Pamiątkowa, P. 1924; Zarys dziejów filozofii polskiej 1815–1918, W. 1983; – Papée S., U pionierów kultury w Wielkopolsce. Rozmowa z prof. M. Sobeskim, „Wiad. Liter.” 1925 nr 35; Rogalski A., Wspomnienia i przypomnienia, P. 1987; Sobeski M., Über Täuschungen des Tastsinnes, Wr. 1903 [autobiografia przy jego dysertacji]; „Spraw. Pozn. Tow. Przyjaciół Nauk” 1945–6, Z. 1; Wiegner A., Wspomnienia o profesorze Michale Sobeskim, „Przegl. Wpol.” 1946 nr 1 (fot.); Żywy dziennik, P. 1932; – „Przegl. Filoz.” 1946 nr 42, 1946 z. 3/4 (W. Gielecki); „Przegl. Wpol.” 1946, nr 1; „Roczn. AU” Kr. 1912 s. 53; „Studia Philosophica” 1939 46 nr 3; – Arch. Uniw. Pozn.: sygn. 152/25.
Anna Jamroziakowa