Spisak Michał (1914–1965), kompozytor. Ur. 14 IX w Dąbrowie Górniczej, był synem Gustawa, bednarza, i Władysławy z Leplerów.
W l. 1921–8 uczył się S. w Szkole Podstawowej nr 7 w Dąbrowie Górniczej, w l. 1928–33 – tamże – w Liceum Ogólnokształcącym im. Waleriana Łukasińskiego oraz w Szkole Muzycznej im. M. Karłowicza w Warszawie. W l. 1933–7 kształcił się w Śląskim Konserwatorium Muzycznym w Katowicach w klasie skrzypiec u Józefa Cetnera i kompozycji u Aleksandra Brachockiego. Pobierał też prywatne lekcje kompozycji u Kazimierza Sikorskiego w Warszawie. W czasie studiów występował jako skrzypek i skomponował swe pierwsze utwory (Tryptyk górski na orkiestrę, utwory kameralne, pieśni, m.in. Miałam ja gołąbka). W r. 1937 wyjechał na stypendium do Paryża, gdzie kształcił się pod kierunkiem N. Boulanger, co udoskonaliło jego warsztat kompozytorski i określiło jego osobowość artystyczną.
Od r. 1937 należał S. do Stow. Młodych Muzyków Polaków w Paryżu, które promowało współczesną muzykę polską we Francji. W l. 1938–9 był sekretarzem, w r. 1939 – wiceprezesem, a w l. 1945–50 prezesem Stowarzyszenia. W r. 1939 spotykał się S. w Paryżu z przebywającymi tam na stypendium polskimi muzykami, m.in.: z Grażyną Bacewicz, Antonim Szałowskim i dyrygentem Czesławem Lewickim. Po klęsce Francji (lipiec 1940), uciekł z okupowanego Paryża do Grenoble. Tu zaprzyjaźnił się z Bolesławem Micińskim i jego rodziną (żona Micińskiego, Halina, pośredniczyła u Jerzego Stempowskiego w zorganizowaniu mu koncertu w Szwajcarii), w sierpniu 1942 mieszkał nawet u Micińskich. Należał do grupy grenoblańskich emigrantów skupionej w Grand-Hotelu (oprócz S-a mieszkali tam m.in.: W. Pobóg-Malinowski, C. Bobrowski, J. Paczkowski, C. Chowaniec). Lata okupacji spędził w pobliżu Grenoble, w Voiron, gdzie skomponował m.in.: Koncert na 2 fortepiany (1942, wyd. PWM, Kr. 1949), Humoreskę na fortepian (1943, wyd. PWM, Kr. 1948), Suitę na fortepian (1943, wyd. PWM, Kr. 1948), poświęconą pamięci Bolesława Micińskiego, Aubade na małą orkiestrę (1942, prawykonanie w Krakowie, 1946, dyrygent: A. Panufnik), Koncert na fagot i orkiestrę (1944, wyd. Ricordi, Paris 1957), Suitę na orkiestrę smyczkową (1945, wyd. PWM, Kr. 1948), dedykowaną matce.
Po wojnie S. osiadł w Paryżu, w r. 1955 ożenił się z Andrée Thibault. Nie stracił kontaktu z krajem, od r. 1957 wielokrotnie gościł wraz z żoną na Międzynarodowym Festiwalu Muzyki Współczesnej «Warszawska Jesień», na którym wykonywano jego utwory. Od r. 1947 był członkiem zwycz. Związku Kompozytorów Polskich, na zamówienie którego skomponował m.in. Symfonię koncertującą Nr 1 (Paryż 1947, prawykonanie: Kat. 1948, dyrygent G. Fitelberg), dedykowaną N. Boulanger, Kwintet dęty (Paryż 1948), Divertimento na 2 fortepiany i orkiestrę (Paryż 1948), Duet koncertujący na altówkę i fagot (Paryż 1949), Sonatę na skrzypce i orkiestrę (Paryż 1950), Divertissement w 4 częściach (Muzyka lekka Nr 1, Paryż 1950), Kwartet smyczkowy Nr 1 (Paryż 1953) oraz Symfonię koncertującą Nr 2 (Paryż 1956, prawykonanie: Kat. 1957, pod dyrekcją Jana Kreuza).
Dorobek kompozytorski S-a wykazywał cechy typowe dla poetyki muzycznego neoklasycyzmu, a były to: postawa antyromantyczna, opozycja wobec dodekafonii, sięgnięcie do wzorów przeszłości, zespolenie tradycyjnych technik z nowym językiem muzycznym, prymat muzyki instrumentalnej realizującej neoklasyczny postulat «obiektywizmu». S. ujmował muzykę w kategoriach sztuki autonomicznej, pozbawionej treści programowych czy symbolicznych. Odwoływał się głównie do tradycji muzyki baroku i klasycyzmu. Impulsy twórcze czerpał przede wszystkim z muzyki I. Strawińskiego, którego dzieła bardzo wysoko cenił. Należąc do uczniów N. Boulanger kultywował klasycyzm tzw. właściwy. Przyjmując za swe credo artystyczne «prostotę, szczerość i serce», szukał w muzyce jakości wyrazowych określanych mianem «sérénité» (ideał pogody, jasności, harmonii); podkreślał rolę rzemiosła technicznego i dyscypliny formalnej, dbał o przejrzystość faktury i przestrzegał logiki konstrukcji. Do stałych zasad obecnych w jego twórczości należały: strukturowanie interwałowe, centra typu ostinatowego oraz linearne przebiegi o podłożu modalnym. Obok kombinacji skal modalnych stosował też elementy tonalne dur-moll. Jego utwory cechuje homorytmiczna pulsacja sprzyjająca motoryce ruchu, uproszczenie melorytmiczne, kameralizacja brzmienia i zróżnicowanie barwy wynikające z koncertowania zespołowego i solistycznego. S. sięgał głównie po zestawy kameralne, najczęściej z udziałem grupy smyczkowej czy skrzypiec (np. Suita na orkiestrę smyczkową, Voiron 1945, wyd. PWM, 1948, Sonata na skrzypce i orkiestrę, 1950, wyd. PWM, Kr. 1961, Kwartet smyczkowy Nr 1, 1953, wyd. PWM, Kr. 1976, Improvisazione na skrzypce i fortepian, 1962, wyd. PWM, Kr. 1963). Łączył różne techniki: ostinatową z koncertującą (Symfonia koncertująca Nr 1), wariacyjną z polifoniczną (Kwartet smyczkowy Nr 1), figuracyjną z kontrapunktyczną (Toccata, Voiron 1943–5). Najważniejszą rolę przyznawał technice koncertującej (np. Concerto Giocoso, 1957, utwór dedykowany żonie, prawykonanie: Bruksela 1957, pod dyr. F. André, wyd. Leduc, Paris 1960), mającej wpływ na kontrastujący brzmieniowo kształt formy. Zarówno utwory kameralne, jak i orkiestrowe S-a (np. Serenada, Paryż 1939, wyd. Universal Edition, Wien 1955) wykazują cechy form koncertujących. Sięgnięcie po toccatę, suitę, concerto grosso czy koncert świadczą o probarokowej orientacji jego stylu. Z tradycji muzyki klasycyzmu przejął zaś S. przede wszystkim formę allegra sonatowego, a także zasadę rondową, poddając je modyfikacji. Jego charakterystycznym zabiegiem kompozycyjnym było krzyżowanie form i ujęcie wieloodcinkowego przebiegu w ramy łukowe. Tylko okazjonalnie sięgał S. do gatunku muzyki wokalnej i wokalno-instrumentalnej. Do utworów tego typu należą: 2 Psalmy (1938), Hymn (1947), 3 Preludia (1953), Messe de Noël (1953) oraz Kantata „Pędrek Wyrzutek” do tekstu S. Themersona (1962). Kilka utworów, w tym Symfonia koncertująca Nr 3, pozostało nie ukończonych. S. z rzadko spotykaną konsekwencją pozostał wierny raz przyjętym założeniom twórczym. Zygmunt Mycielski podkreślał, że S. «pisze swoją muzykę taką, jaką słyszy […] i nic sobie nie robi z tego, co kto naokoło wymyśla, bo wymyślił siebie i umie to wypowiedzieć i dalej rozwijać».
Za życia S-a odbyła się większość prawykonań jego utworów (m.in. Paryż, Fontainebleau, Londyn, Bruksela, w Polsce: Kraków, Warszawa, Katowice, ponadto USA, Chile, Argentyna) z udziałem wybitnych dyrygentów (m.in. N. Boulanger, A. Panufnik, F. André, R. Désormière, P. Klecki, S. Skrowaczewski, G. Fitelberg, Z. Latoszewski, J. Krenz, W. Rowicki). Nagrań radiowych dokonał w Radio France w Paryżu oraz w Polskim Radiu w Warszawie.
S. był laureatem I nagrody na międzynarodowych konkursach: kompozytorskim im. królowej Elżbiety w Brukseli w r. 1953 za Serenadę na orkiestrę, w Monaco w r. 1955 za Hymn olimpijski (ze słowami Aleksandra Rymkiewicza) i ponownie w Brukseli w r. 1957 za Concerto Giocoso. Ponadto otrzymał nagrodę na II Festiwalu Muzyki Polskiej w r. 1955, wyróżnienie za Improvisazione na II Międzynarodowym Konkursie Kompozytorskim im. Henryka Wieniawskiego w Poznaniu w r. 1962 oraz nagrodę Związku Kompozytorów Polskich w r. 1964. Uznawany był za ambasadora muzyki polskiej w Paryżu, propagował utwory polskie i wspierał młodych muzyków polskich, przyjaciele podkreślali jego skromność i nieustanną pogodę ducha, pomimo wielu przeciwności życiowych. Jego paryski dom był zawsze otwarty dla Polaków. Przyjaźnił się m.in. z Witoldem Lutosławskim, Zygmuntem Mycielskim, Witoldem Friemanem, Grażyną Bacewicz, Stefanem Jarocińskim, Janem Ekierem, Eugenią Umińską.
W październiku 1961 doznał S. skomplikowanego złamania nogi, przechodził liczne poważne operacje, wreszcie, po długiej i ciężkiej chorobie, która od r. 1963 uniemożliwiła mu komponowanie, zmarł 28 I 1965 w Paryżu. Pochowany został na cmentarzu Montmartre. Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Z małżeństwa z Andrée Thibault S. dzieci nie miał.
Dn. 27 I 1966, w pierwszą rocznicę śmierci S-a, odbył się w Katowicach koncert poświęcony jego twórczości i odsłonięcie tablicy pamiątkowej w Akad. Muzycznej im. Karola Szymanowskiego w Katowicach.
Imieniem S-a nazwano ulice w Warszawie i Dąbrowie Górniczej oraz Szkołę Muzyczną I st. w Dąbrowie Górniczej.
Rzeźba głowy S-a przez J. Kucza z r. 1980, reprod. w: Kolekcja portretu rzeźbiarskiego kompozytorów polskich, BWA, Kr. 1983 zdjęcie 12; – Bibliogr. pol. czasopism muzycz., XIV cz. 1–2, XV; – Encyclopedia della Musica, Milano 1972 VI; Honegger M., Dictionaire de la musique, Paris 1986 II; Die Musik in Gesch. u. Gegenwart, XII; The New Grove Dictionnary, London 1980 XVIII; Słown. Muzyków Pol., II; – Polacy pochowani na cmentarzu Montmartre oraz Saint-Vincent i Batignolles w Paryżu, Red. A. Biernat, S. Górzyński, W. 1999; – Helman Z., Muzycy i muzyka polska w Paryżu w okresie międzywojennym, „Muzyka” 1972 nr 2; taż, Neoklasycyzm w muzyce polskiej XX wieku, Kr. 1985; Jasińska D., Neoklasycyzm Michała Spisaka, w: Muzyka źle obecna, W. 1989; taż, Przejawy neoklasycyzmu w II Symfonii koncertującej Michała Spisaka, „Muzyka” 1980 nr 4; taż, The School of Nadia Boulanger, w: Contexts of Musicology, P. 1998 II 129–34; Kaczyński T., Stowarzyszenie Młodych Muzyków Polaków w Paryżu, „Muzyka” 1978 nr 3 s. 5, 15; Kisielewski S., Z muzyką przez lata, Kr. 1957; Mycielski Z., Notatki o muzyce i muzykach, Kr. 1961; Rudziński W., Dźwięki i rozdźwięki, W. 1986; – Kaczyński T., Dwie rozmowy z Michałem Spisakiem, „Ruch Muzycz.” 1965 nr 18 s. 6–8; Micherdzińska-Skobało D., Dokumentacja materiałów pośmiertnych Michała Spisaka, „Zesz. Nauk. Państw. Wyższej Szkoły Muzycz. w Kr.” 1976 nr 1; Miciński B., Stempowski J., Listy, W. 1995; Mitscha K., Michał Spisak (Wspomnienie), „Zesz. Nauk. Państw. Wyższej Szkoły Muzycz. w Kat.” 1969 nr 10; Reichert E., Paryska rozmowa z Michałem Spisakiem, „Ruch Muzycz.” 1959 nr 14 (fot. na okładce); – „Dzien. Zachodni” 2000 nr 228; „Ruch Muzycz.” 1947 nr 15/16,1965 nr 14 (nr poświęcony S-owi, tu spis jego kompozycji), 1966 nr 6; – Nekrologi z r. 1965: „Dzien. Zachodni” nr 28, „Tryb. Ludu” nr 30, 34, „Ostatnie Wiad.” (Mannheim) nr 14; – B. Gł. Akad. Muzycz. w Kat.: Śląskie Konserwatorium Muzycz. 1934–1936 (koresp. S-a); B. Pol. w Paryżu: Arch. prywatne S-a (koresp., dok. osobiste, partytury, Skrobako D., mszp. pracy mgr o S-u z fot.), Mater. do Słown. Biogr. Polaków w Świecie S. Lama, sygn. 1264 k. 119–126; B. Uniw. Warsz.: Arch. Kompozytorów Pol. XX w. (tu: Stow. Młodych Muzyków Polaków w Paryżu); Centr. B. Nutowa w W.; Fonoteka PRiTV w W.; Phonoteque de la RTF w Paryżu; Pol. Wyd. Muzycz. w Kr.; Zw. Kompozytorów Pol. w W.; – Informacje Andrzeja Koplińskiego z Dąbrowy Górniczej (tu odpis aktu chrztu S-a).
Danuta Jasińska