Romanowski Jan Julian Mieczysław (1833–1863), poeta, dramatopisarz, tłumacz, uczestnik konspiracji galicyjskich i powstania styczniowego. Pochodził z rodziny szlacheckiej, ur. 12 IV w Żukowie na Pokuciu (pow. horodeński), był najmłodszym z sześciorga dzieci Erazma, dzierżawcy, i Agnieszki z Głowackich.
Wychowywano R-ego w kulcie tradycji, w której szczególne miejsce zajmowała pamięć o bitwie pod Obertynem oraz postać Tadeusza Kościuszki. Początkowo uczył się w domu, następnie uczęszczał do szkoły normalnej w Kołomyi i do gimnazjum w Stanisławowie. W okresie Wiosny Ludów wziął udział w manifestacjach ulicznych, w r. 1849 usiłował bezskutecznie przedostać się na Węgry do polskich oddziałów Józefa Bema i Henryka Dembińskiego. Na wiosnę 1850 powstał pierwszy wiersz R-ego pt. Modlitwa Polaka na wiosnę. Wędrówki po okolicy, dyktowane zamiłowaniem do przyrody, były dlań wówczas przeciwwagą dla niemieckiej i rygorystycznej szkoły. W r. 1852 nie zdał świeżo wprowadzonego egzaminu maturalnego; złożył go dopiero w lutym 1853 we Lwowie. T. r. zapisał się na Wydział Prawa Uniw. Lwow., na własną rękę studiował w Bibliotece Ossolineum, nawiązał kontakty z patriotyczną młodzieżą. Za pośrednictwem Mieczysława Dzieduszyckiego, syna właścicieli Żukowa, zbliżył się do Mieczysława Pawlikowskiego z Medyki, zawarł przyjaźń z przyszłym adwokatem Ludwikiem Wolskim, należał do założycieli kółka samokształceniowego, nawiązującego do idei filomackich. To środowisko patriotyczno-literackiej młodzieży zostanie po latach nazwane «przedburzowcami» w nawiązaniu do wiersza R-ego pt. Żegnaj (1857), gdzie to określenie pojawiło się po raz pierwszy. Z młodymi nawiązał kontakt Jan Dobrzański; w redagowanych przez niego „Nowinach” ukazały się z początkiem 1854 r. debiutanckie gawędy R-ego: Chorąży i Chart watażki (wyd. osobne pt. Powieści, Lw. 1854). W maju t.r. pojawił się tamże wiersz-apel pt. Cisza. Odpowiedź na wiersz B. B., w ówczesnej sytuacji politycznej utwór przełomowy, gloryfikujący symboliczną «burzę».
Lata 1853–4 to okres światopoglądowych poszukiwań R-ego. Przejściowo dawał wyraz antyklerykalizmowi, interesował się filozofią materialistyczną. W r. 1855 zbliżył się do Kornela Ujejskiego, który przeciwdziałał tej jego orientacji. Od r. 1854 współpracował R. z „Dziennikiem Literackim”, gdzie obok wielu wierszy ogłosił poemat historyczny Łużeccy. R. borykał się stale z kłopotami materialnymi. Zrażeni brakiem jego postępu w studiach rodzice nie byli skłonni do finansowania bezowocnego, ich zdaniem, pobytu syna we Lwowie, tym bardziej, iż starzejąc się i chorując, liczyli na jego pomoc w gospodarstwie. Z końcem listopada 1857 został R. stypendystą Zakładu im. Ossolińskich ze skromną pensją miesięczną 16 fl. W czerwcu 1859 uległ żądaniom rodziców i przez prawie rok gospodarował na wsi. Od maja 1860 był jednak ponownie we Lwowie, został przyjęty do Ossolineum, tym razem na stałe, z pensją roczną 250 fl., na stanowisko młodszego bibliotekarza (amanuenta). Nadal pisywał do „Dziennika Literackiego” a także do pisma dla ludu „Dzwonek” oraz do „Czytelni dla Młodzieży”, zaś wg informacji Karola Estreichera (seniora) był w r. 1862 współredaktorem „Gazety Narodowej”. Prowadził też działalność oświatową wśród młodzieży rzemieślniczej. W r. 1863 R. ogłosił zbiorek swych drobnych utworów Poezje. Tematami wielu jego wierszy były: patriotyczne poświęcenie, walka i śmierć za ojczyznę. W liryku Na dziś parafrazował „Testament mój” Juliusza Słowackiego. Właśnie Słowacki należał do poetów szczególnie przez R-ego i jego rówieśników czczonych i komentowanych. Kult «trzech wieszczów» wyrażał się zwłaszcza w wierszu Za wieszczami. Triada – za wzorem wielu ówczesnych romantycznych heglistów – była również u R-ego ulubioną strukturą ujmowania świata. Pisał także o Trzech gwiazdach (ojczyzna, poezja narodowa i miłość), czy Do Braci – trzy struny (z aluzją do zbioru wierszy Seweryna Goszczyńskiego).
Należąc do ostatniego, naśladowczego już pokolenia romantyzmu, R. opowiadał się za demokratycznym jego nurtem i za tyrtejskim modelem poezji. Apoteozie niepodległościowej powinności poetyckiej lutni poświęcił, polemizujący z Adamem Pajgertem, wiersz pt. Odpowiedź na „Zaskarżenie”. Heroiczny utwór pt. Śmierć Levittoux wprowadzał czytelnika w krąg cichych męczenników walki o wolność. Badacze sugerują, że w takich utworach jak Spotkanie, Nowa znajomość, Do M. P[awlikowskiego] czy Zachcenia R. wręcz przepowiadał sobie śmierć na polu chwały. Proroctwa te miały jednak proweniencję literacką i żywo przypominały np. marzenia młodego Kordiana z I aktu dramatu. W wierszach Do … prośba o orła czy Do modlącej się Polski polemizował R. z martyrologicznym modelem patriotyzmu. W nawiązaniu do „Marsylianki” i „Warszawianki” powstała Pieśń młodej wiary. W takich utworach jak Co tam marzyć czy Na rozstanie wprowadzał znany konflikt między miłością do kobiety a obowiązkami wobec ojczyzny, rozwiązywany w duchu patriotycznym. W jednym z najbardziej znanych swoich utworów, w ostatniej romantycznej powieści poetyckiej Dziewczę z Sącza (Lw. 1861), pokazał patriotyzm mieszczan sądeckich walczących w r. 1655 ze Szwedami i przedstawił na tym tle dramat miłosny Polki zakochanej w najeźdźcy. W wierszu Rabin dał R. wyraz swej sympatii dla patriotyzmu Żydów, a badacze podkreślali jego życzliwy stosunek do ukraińskiego chłopa. Sztandary polskie na Kremlu, Savannah czy Marfa Posadnica (fragment dramatyczny nawiązujący do powieści M. Karamzina pod identycznym tytułem) świadczą o twórczym rozumieniu hasła listopadowego «Za wolność naszą i waszą».
Uprawiał też R. dramat historyczny. Połączenie dwu niespójnych konwencji: pseudoklasycznej tragedii historycznej i romantycznego dramatu politycznego zaciążyło ujemnie na tragedii R-ego Popiel i Piast (wyd. Lw. 1862, wystawiono tamże 1864). W rękopisach pozostały (wydobyte i opracowane w ostatnich dopiero latach) utwory: melodramatyczny obrazek pt. Przeczucie oraz szkice niedokończonych dzieł dramatycznych o tematyce historycznej Wanda, Stańczyk i Gliński, Marfa Posadnica oraz Brutus. Podejmował w nich R. problem odpowiedzialności warstw rządzących przed ludem i refleksję nad właściwą formą rządów. Publicystyczny charakter miały powieści R-ego: Projekta (Lw. 1860) i Wczoraj („Dzien. Liter.” 1861). Pierwsza poruszała popularny wówczas temat uprzemysłowienia kraju, w szczególności tworzenia przemysłu rolnego, z rezerwą odnosząc się do cywilizacyjnych innowacji. Powieść pt. Wczoraj dotyczyła głównie wyborów do sejmu galicyjskiego w r. 1861. Ogłosił również R. szkice historyczne: O legionach polskich („Dzien. Liter.” 1861) i Jakub Jasiński (tamże 1863).
Od połowy 1862 r. wchodził R. w skład «Ławy» lwowskiej, tajnego komitetu sterującego obozem czerwonych w Galicji wschodniej, pośrednio związanego z Komitetem Centralnym Narodowym w Warszawie. Pod koniec t.r. stał się faktycznym kierownikiem «Ławy». Dn. 22 I 1863 doszedł go rozkaz o wybuchu powstania. Widząc nieprzygotowanie do walki galicyjskich czerwonych R. udał się na zwiady do Krakowa, a po powrocie wstrzymał wymarsz ochotników do czasu wyjaśnienia sytuacji. W kilka dni potem, 1 II, wyruszył sam nad granicę z grupą młodzieży. Aresztowany zaraz za lwowską rogatką wydostał się z austriackiego więzienia dopiero 19 III. Zaciągnął się wtedy do organizowanej w Galicji partii Marcina Borelowskiego (pseud. Lelewel) i w stopniu kapitana dowodził jego oddziałem przybocznym. Borelowski przekroczył granicę 8 IV. R. uczestniczył w starciach pod Krasnobrodem i Borowymi Młynami; 24 IV pod Józefowem, wraz z Gustawem Wasilewskim, osłaniał odwrót Borelowskiego na czele grupy ok. 70 ochotników, którzy prawie wszyscy zginęli. Ciała R-ego nie odnaleziono.
Bohaterska śmierć R-ego sprawiła, że postać ta rychło owiana została legendą. W 20-lecie śmierci ukazało się we Lwowie czterotomowe wydanie jego Poezji. Cytował go w „Dziennikach” Stefan Żeromski i nawiązywał do jego wiersza Odpowiedź na „Zaskarżenie” w „Syzyfowych pracach”. Do kilku wierszy R-ego skomponowano muzykę (E. Pankiewicz, Z. Noskowski, B. Wallek-Walewski, i in.). W latach międzywojennych gimnazjum, do którego R. uczęszczał (w Stanisławowie) otrzymało jego imię, w r. 1971 zostało otwarte w Józefowie muzeum jego imienia. Przez pomyłkę natomiast figuruje imię R-ego na tablicy wmurowanej w ścianę dworku w Kampinosie, gdzie poległ inny uczestnik powstania styczniowego Leon Romanowski. Listy R-ego (pt. W promieniu Lwowa, Żukowa i Medyki) ogłosili w r. 1972 B. Gawin i Z. Sudolski.
Podob. w zbiorze listów W promieniu Lwowa, Żukowa i Medyki, W. 1972; – Estreicher, w. XIX, Wyd. 2, VIII 193; Nowy Korbut, IX (bibliogr., wykaz kryptonimów i pseudonimów); Czachowska, Literatura pol. Bibliogr., II; Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Literatura Pol. Enc.; Album biograficzne Polaków XIX w.; Słown. Pracowników Książki Pol.; – Bartoszewski K., Mieczysław Romanowski, W. 1968; Barwiński E., Zygmunt Kaczkowski w świetle prawdy, Lw. 1920; Baumfeld G., Mieczysław Romanowski. Studium ideowe i literackie, W. 1908; Dicksteinówna J., Mieczysław Romanowski i przedzgonne chwile romantyzmu polskiego, w: Prometeusz i Paraklet, W. 1913; Filek M., „Zachwyca oczy cudna gra kolorów” (Słowacki mistrzem Romanowskiego), „Zesz. Nauk. UJ”, Prace Hist. Liter. 33, 1975; Gawin B., M. Romanowski a muzyka, „Muzyka” 1979 nr 3 s. 92–4; Grabowska M., Janion M., Mieczysław Romanowski, w: Antologia romantycznej poezji krajowej (1831–1863), W. 1959; Janion M., Reduta, Kr. 1979; Lam S., Mieczysław Romanowski. Zarys biograficzno-krytyczny, Lw. 1913 cz. II „Przew. Nauk. i Liter.” T. 46: 1918 z. 6–10; Maciejewski J., Przedburzowcy, Kr. 1971; Mendrys T., Mieczysław Romanowski, W. 1908; Nowakowski J., Poetycka lekcja Słowackiego w kraju, Roczn. Nauk.-Dydaktyczny WSP w Kr., Zesz. Nauk. 11, Filologia Polska, Prace Hist.-Liter.; Olszaniecka M., Wstęp do: M. Romanowski, Wybór liryków oraz Dziewczę z Sącza, Wr. 1961 (BN S. I nr 39); Poklewska K., Recepcja Słowackiego we Lwowie w l. 1852–1870, Zesz. Nauk. Uniw. Łódz., Nauki Humanistyczno-Społeczne, S. I. Ł. 1960 z. 16; Pyzel M., Romanowski i inni, „Stolica” 1983 nr 20; Rosnowska J., Dzierzkowski, Kr. 1971; Tokarz W., Kraków w początkach powstania styczniowego, Kr. 1913; Wolny H., Twórczość dramatyczna Mieczysława Romanowskiego, poety powstańca, Kielce 1977; Zieliński A., Romantycy na Pokuciu, „Prace. Polon.” S. 41, 1985 s. 292–4; Złota przędza poetów i prozaików polskich, Pod red. P. Chmielowskiego i S. Krzemińskiego, W. 1886; – Galicja w powstaniu styczniowym; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 3, 6, 7; Korespondencja K. Szajnochy, Wr. 1959 II; Prasa tajna, cz. 2; Szajnocha K., Korespondencja, Wr. 1969 I–II; Zieliński S., Bitwy i potyczki, Rapperswil 1913; Ziemiałkowski F., Pamiętniki, Kr. 1904 III 58–9.
Mieczysław Inglot