Komorowski Mikołaj z Komorowa h. Korczak (1578–1633), hrabia na Liptowie i Orawie, starosta oświęcimski i nowotarski. Był najstarszym synem Krzysztofa, kasztelana sandeckiego, i drugiej jego żony Anny Płazianki, starościanki lubaczowskiej (zm. 1591), bratem Aleksandra i Piotra. K. studiował w katolickim uniwersytecie w Ingolsztadzie, wpisując się wraz z bratem Piotrem na semestr zimowy 9 I 1592 r.; w t. r. dedykował K-emu swe dzieło Andreas Goppelzrieder, kiedy tam K. «in album sodalium relatus est». W r. 1598 otrzymał K. starostwo oświęcimskie, dzierżone przez niego do r. 1616, w którym przekazał je swemu bratu Piotrowi. Od r. 1602 trzymał też starostwo niegrodowe barwałdzkie, przekazane w r. 1628 wraz z Zakrzewiem, Gołuchowicami i in. dobrami synowi Krzysztofowi. Nadto miał starostwo rabsztyńskie, a 26 VI 1624 r. dostał dożywotnio starostwo nowotarskie, odłączone od dóbr stołowych królewskich ze szkodą wielkorządcy krakowskiego Stanisława Witowskiego, o co wynikły spory zaraz u progu rządów K-ego na Podhalu. Z tymże Witowskim toczyła się też zacięta walka o prawo do kopalń podhalańskich, które król pozostawił w rękach wielkorządcy. K. był ostatnim dziedzicem «państwa żywieckiego i łodygowskiego» w Małopolsce, otrzymanego po ojcu zmarłym w r. 1608. O schedę ojcowską wynikła walka między K-m a braćmi: Piotrem, dziedzicem «państwa suskiego», i Aleksandrem, spadkobiercą «państwa ślemieńskiego»; ślady tej walki – szańce na górze Koniuszce koło Rychwałdu – widział jeszcze w XVIII w. dziejopis żywiecki A. Komoniecki. W dobrach swych K. gospodarował intensywnie, stosując niezwykły ucisk chłopów. Jeszcze ze swym ojcem kupił w r. 1599 kilkanaście łanów od mieszczan żywieckich, by założyć na nich folwark zamkowy (obszarski). Spędził chłopów ze wsi Sporysz, odebrał im urodzajne ziemie, a oddał jałowe. W latach następnych, podobnie kosztem ziem chłopskich, stworzył folwarki: starożywiecki, jeleśnieński, wieprzski, a w l. 1619–22 lipowski w Węgierskiej Górce i w Łękach. Z początku zajmował się swym miastem Żywcem, zapewne nie bezinteresownie, i w r. 1597 nadał szewcom żywieckim przywilej cechowy, w r. n. piekarzom, w 1604 sukiennikom i czapnikom, w 1607 rzeźnikom, a w 1612 kowalom.

Chciwy i rozrzutny, dawał się mocno we znaki poddanym i sąsiadom. W r. 1609 stoczył formalną bitwę koło Kęt ze starostą zatorskim Podlaskim, chcąc mu zabrać pewne wsie do jego starostwa należące, a w r. 1612 usiłował najechać woj. krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego w Kalwarii. Miał też K. zatargi z Jerzym Thurzonem, panem Orawy, o zbiegłych poddanych, zwłaszcza w l. 1616–20. W r. 1618 napadł K. na Orawę i uprowadził mieszkańców pogranicza, a przybyłych z Orawy do Żywca uwięził. Spowodowało to napady strażników orawskich na wsie K-ego. Dopiero dekret królewski pogodził zwaśnionych. W r. 1623 zajechali dobra K-ego Rylscy i obiegli Żywiec, chcąc wymusić wykonanie wyroku za nie spłacany przez K-ego dług. Ze Stanisławem Skarbkiem Czelatyckim wynikł w l. 1625 i 1630/1 proces o utrudnianie lokowania wsi Abdank. Miał również K. na sumieniu zwyczajne gwałty i rabunki. Doprowadził do zatargów z klerem. W l. 1627–30 procesował się o dziesięciny z opatem cystersów w Szczyrzycu Stanisławem Drohojowskim. Za zabranie z kościoła żywieckiego kosztownych szat i naczyń liturgicznych wpadł w konflikt z proboszczem Wojciechem Gagatkowskim. To znów zabrał dzwon z kościoła lipnickiego. K. wypędzał księży z Nowego Targu i ze wsi podhalańskich (np. w Szaflarach), odbierając im majątki oraz inwentarz, zamykał kościoły. Dla zdobycia pieniędzy nie wahał się napadać na zagranicznych kupców. W celu zaspokojenia licznych pretensji (zaciągał bowiem długi u szlachty, a nawet u zamożnych chłopów) bił fałszywą monetę i zasypywał nią okolicę. Wyrokiem trybunału osadzony w więzieniu, zbiegł podstępem i pozbył się świadków, każąc po prostu zabić swych mincarzy.

Krzywdzące i uciążliwe rządy K-ego w starostwie nowotarskim spowodowały wyjątkowo silny i zorganizowany opór chłopów. Spór rozgorzał od chwili przejęcia starostwa przez K-ego i zakończył się dopiero z jego śmiercią. K. zmuszał sołtysów do płacenia hiberny na równi z gromadami, pozbawiał ich prawa sądowniczego, odbierał młyny, karczmy i lasy, prześladował organizatorów i przywódców oporu, zmuszał chłopów do korzystania ze starościńskiej karczmy i młynów, wymagał robót browarnych i innych, nie przewidzianych w dekretach, nawet w dnie świąteczne, bił opornych, zwiększał ciężary feudalne, siłą osiedlał pasterzy wołoskich, by pociągać ich do świadczeń, odbierał chłopom lepsze pola. Nie wahał się więzić, a nawet torturować chłopów. Zrazu od r. 1625 walka toczyła się na drodze legalnej prawno-sądowej, przed królewskimi komisarzami przysyłanymi przez sąd referendarski, którzy nieraz wydawali nawet przychylne dla chłopów wyroki. Z czasem chłopi zaczęli zbiegać na Orawę i na Śląsk, przystawać do zbójników i napadać na folwarki oraz urzędników dworskich. W listopadzie 1630 r. sprzysięgli się i wystąpili zbrojnie z bębnami i sztandarami, wojskowo zorganizowani, paląc młyny i karczmy, niszcząc plony, urządzając zasadzki na K-ego i jego ludzi. Zagrozili w r. 1631 nawet Nowemu Targowi, gdzie chcieli zniszczyć krzywdzące ich przywileje, inwentarze i inne dokumenty. Było to formalne powstanie. Wyprawa chłopska nie udała się, gdyż mieszczanie nowotarscy dochowali wierności K-emu i odparli chłopów, ale K. musiał opuścić starostwo, a chłopi ogłosili bliżej nie określoną Rzeczpospolitą Nowotarską. K. był zmuszony zawezwać w maju 1631 r. pomocy regularnego wojska w sile 4 chorągwi z działami. Stoczona bitwa zakończyła się zwycięstwem wojska. Do śmierci starosty trwał jednak opór chłopów, którzy ogłosili: «pana starosty za pana mieć nie chcemy i wolemy się wszyscy dać pozabijać, niżeli go za pana mieć i do starostwa go nie puściemy, bo już nie wierzemy temu szalbierzowi…».

Przyciśnięty długami sprzedał K. w r. 1618 klucz łodygowicki swemu dworzaninowi Krzysztofowi Rorawskiemu za 60 000 zł; ten z obawy przed rozruchami chłopskimi odprzedał z kolei te dobra kasztelanowi krakowskiemu Jerzemu Zbaraskiemu. Resztę włości żywieckiej oddał K. w r. 1624 w zastaw królowej Konstancji za 600 000 zł, jako porękę otrzymując wtedy starostwo nowotarskie. Sprawa ta wywołała protesty na sejmikach i sejmach, bo członkom rodziny królewskiej nie było wolno nabywać dóbr ziemskich w kraju. Sejm 1631 r. uznał to kupno za nieważne i zezwolił na wykupno Żywca przez każdego szlachcica. Po królowej przejął Żywiec królewicz Karol Ferdynand Waza. Kupił te dobra Jan Wielopolski dopiero w r. 1675. Zygmunt III używał K-ego jako swego posła do sejmiku zatorskiego, K. posłował też na sejmy 1613 i 1627 r., był deputatem z księstwa oświęcimskiego na Trybunał Radomski oraz komisarzem do rozgraniczenia z Węgrami. Liczni panegirzyści polscy i obcy (zob. Estreicher) uczcili pamięć K-ego, dedykując mu dzieła religijne, matematyczne i wiersze. K. ożenił się 26 XI 1612 r. z Anną z Mirowa Myszkowską, córką margrabiego Zygmunta Gonzagi, marszałka w. kor. Po żonie przejął różne królewszczyzny w księstwie zatorskim, które odstąpił synowi Krzysztofowi. Anna zmarła 1 VIII 1621 r. Dn. 2 X 1633 r. na swym wójtostwie we wsi Mikołaj koło Wadowic zmarł K. «mizernie, lecz pobożnie». Pochowany w kościele Kanoników Regularnych w Suchej przez brata Piotra, który kazał zmarłemu wmurować epitafium na czarnym marmurze. K. pozostawił syna Krzysztofa, starostę oświęcimskiego, oraz dwie córki: Zofię, za Pawłem Gierałtowskim, i Elżbietę (inne dzieci zmarły w niemowlęctwie).

Estreicher, XIII 496, XIV 518, XVI 130, 235, XXI 377, XXVI 53, XXXIII 264, XXXIV 17; Boniecki; Dworzaczek, Genealogia; Niesiecki; Uruski; Żychliński; – Broda J., Gospodarka leśna w dobrach żywieckich do końca XVII w., W. 1956 s. 15–7, 28, 77–8, 182; Burszta J., Wieś i karczma, W. 1950 s. 40, 43–4, 96–7; Długopolski E., Rządy M. K-ego na Podhalu, „Pam. Tow. Tatrzańskiego” R. 32: 1911 s. 35–69; Jaszczołt A., Walka ludu podhalańskiego z uciskiem feudalnym, 1625–1633, W. 1959; Ochmański W., Zbójnictwo góralskie, W. 1950 s. 35–50; Przyboś A., Powstanie chłopskie w starostwie lanckorońskim i nowotarskim w r. 1670, Kr. 1953; Rafacz J., Dzieje i ustrój Podhala Nowotarskiego za czasów dawnej Rzeczypospolitej Pol., W. 1935; Semkowicz W., Rola Żywiecczyzny w osadnictwie Orawy, „Ziemia” R. 26: 1936; Stanek J., Z dziejów ziemi oświęcimskiej, Kr. 1959; Szczotka S., Powstanie chłopskie pod wodzą Kostki Napierskiego, W. 1951 s. 29–41; tenże, Walka chłopów o wymiar sprawiedliwości, W. 1950 s. 24–61; tenże, Z dziejów chłopów polskich, W. 1951 s. 48–54; Trzyna E., Położenie ludności wiejskiej w królewszczyznach województwa krakowskiego w XVII w., Wr. 1963; – Akta sejmikowe woj. krak., I, II; Akta sejmikowe woj. pozn., I; Komoniecki A., Dziejopis żywiecki, Wyd. S. Szczotka, Żywiec 1937 I 113, 128, 132, 133, 136, 138–47, 150–7, 159, 160, 162, 163, 178, 179, 182, 184, 185; Księgi sądowe wiejskie, Wyd. B. Ulanowski, Kr. 1921 II 569–612, Starod. Prawa Pol. Pomn., XII; Materiały do dziejów m. Żywca od XV do XVIII w., Wyd. F. Lenczowski, Kr. 1957; Materiały do powstania Kostki Napierskiego 1651 r., Wyd. A. Przyboś, Wr. 1951; Polacy na studiach w Ingolsztacie…, Wyd. P. Czaplewski, P. 1914 s. 32, 78; Vol. leg., III 543, 550, 614, 667–8; Zbiór aktów do historii ustroju sądów prawa polskiego i kancelarii sądowych województwa krakowskiego z wieku XVI–XVIII, Wyd. S. Kutrzeba, Arch. Kom. Prawn., Kr. 1909 VIII cz. 2 s. 95–6; – Arch. Państw. w Kr.: Castr. Rel., t. 50–55, 57, 849, Castr. Sand., t. 116–119, 163, 182, Castr. Osv., t. 67, 103, Varia, t. 83, Acta Offic., t. 62.

Adam Przyboś