Kossobudzki Mikołaj h. Pobóg (ok. 1535–1586), poseł sejmowy, kasztelan ciechanowski, pisarz polityczny. Pochodził z rodziny osiadłej w ziemi zawkrzeńskiej w woj. płockim, był synem Pawła z Radzanowa, kasztelana liwskiego, i Katarzyny z Kanigowskich. Studia prawnicze odbył na uniwersytecie padewskim i w r. 1556 uzyskał w wyborach na wydziale prawnym stanowisko konsyliarza, a następnie został jednym z czterech syndyków uniwersytetu. Nie był więc owym Mikołajem Kossobudzkim, który posłował na sejm warszawski 1556/7 r. K., dziedzic Zeńboka w Płockiem, «acz mu natura wzrostem nieco ukrzywdziła, ale go zaś rozumem i cnotą uczciła» (Pudłowski), rozpoczął działalność polityczną na sejmikach swego województwa. Korzystał przy tym z poparcia, jakiego udzielał mu wuj jego matki, Stanisław Karnkowski, na którego usługach pozostawał od chwili objęcia przez Karnkowskiego biskupstwa kujawskiego. W r. 1567 został K. pisarzem ziemskim zawkrzeńskim, 1 XII 1569 r. pisarzem ziemskim płockim. W r. 1565 posłował po raz pierwszy na sejm piotrkowski, by następnie już stale reprezentować woj. płockie na sejmach koronnych za Zygmunta Augusta (1566, 1567, 1569, 1572). Szczególną aktywność przejawiał na sejmie lubelskim 1569 r., popierając posłów krakowskich i domagając się pełnej realizacji unii z Litwą wg recesu sejmu warszawskiego 1563/4. T. r. był egzekutorem poboru w woj. płockim.
Od początku bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta prowadził K. ożywioną działalność, współpracując ściśle z biskupem kujawskim w pozyskaniu szlachty mazowieckiej dla umocnienia prerogatyw prymasa i stronnictwa katolickiego oraz dla wysuwanej przez to stronnictwo kandydatury Henryka Walezego, którego elekcję podpisał 16 V 1573 r. Działając z inspiracji Karnkowskiego przygotował protestację szlachty mazowieckiej przeciw konfederacji warszawskiej, uchwaloną 1 IX 1573 r. na sejmiku w Raciążu i wniósł ją następnie do grodu płockiego. Wkrótce potem został wysłany przez Karnkowskiego do Francji, aby poinformować Walezego o sytuacji w Polsce, a przede wszystkim nakłonić go do odmowy zaprzysiężenia konfederacji warszawskiej. M. in. zawiózł wówczas panegiryk bpa kujawskiego na cześć Henryka, który wydał następnie drukiem pt. „Modus et ordo electionis novi regis…”. K. spotkał Walezego już w drodze do Polski, w Blâmont (30 XI), przekazał mu pisma i list Karnkowskiego oraz odbył z nim poufną rozmowę, po czym wrócił pośpiesznie do kraju, wioząc list Henryka do biskupa kujawskiego. Misja ta wywołała zaniepokojenie wśród różnowierców, oburzenie towarzyszącego Walezemu poselstwa i na sejmie koronacyjnym w Krakowie stał się K. obiektem licznych i ostrych ataków. Przy okazji przypomniano mu także sprawę protestacji przeciw konfederacji warszawskiej. Aczkolwiek protestacja ta nie odniosła skutku, przyczyniła się ona do zamieszek na Mazowszu, gdyż część szlachty, uważając, iż Henryk z powodu jej nieuwzględnienia nie wszedł w pełne prawa monarsze i że tym samym trwa nadal bezkrólewie, protestowała przeciw otwarciu sądów wyrokujących w imieniu króla. Na tym tle oraz w związku z wystąpieniem opozycji przeciw polityce K-ego i Stanisława Kryskiego doszło do zbrojnego zatargu w Szreńsku, gdzie w starciu z sługami K-ego i S. Kryskiego poniosło śmierć dwóch członków rodziny Mostowskich.
Ta sprawa oraz zagarnięcie siłą dóbr Otoczna (w sierpniu 1573), należących do Anny z Kossobudzkich, wdowy po Janie Gołyńskim, przyczyniły się do umocnienia opozycji przeciw K-emu na Mazowszu. Doszła ona do głosu natychmiast po ucieczce Walezego. Szlachta płocka domagała się odebrania K-emu pisarstwa płockiego pod zarzutem, iż zaniedbuje swoje obowiązki, wyręczając się bezprawnie wyznaczonym (rzekomo za zgodą Henryka) surogatem. Doszło również do zatargu w związku z pełnioną przez K-ego w r. 1573 funkcją wojewódzkiego poborcy. W r. 1575 wyszło z kolońskiej oficyny dziełko K-ego, pt. Psalmi sexagesimi octavi pia et elegans explanatio, dedykowane Karnkowskiemu. Ważniejszy od samego komentarza do psalmu był załączony na wstępie, skierowany do Karnkowskiego list K-ego, zawierający wykład o nieskuteczności i szkodliwości stosowania przemocy w stosunku do różnowierców (powoływał się K. na przykład Anglii i Francji) oraz pochwałę postępowania w tym względzie biskupa kujawskiego, zwalczającego herezję przez podnoszenie autorytetu Kościoła. List był datowany z Zeńboku 1 XII 1572 r., jednakże z treści jego wynika, iż pisano go dopiero w końcu 1574 r. K. antydatował go zapewne celowo, aby zasłaniając się nim zrzucić odpowiedzialność z siebie i zarazem pomóc Karnkowskiemu w oczyszczeniu się z oskarżeń o nietolerancyjną postawę w czasie pierwszego bezkrólewia. Przemawia za taką interpretacją także fakt, iż list ów został przedrukowany przez biskupa kujawskiego w wydanym przez niego w okresie starań o arcybiskupstwo zbiorze „Epistolae illustrum virorum” (1578). K. poparł wraz z Karnkowskim elekcję Stefana Batorego. W czerwcu 1576 r. posłował od króla na sejmik w Chełmnie, zalecając stanom pruskim złożenie hołdu Batoremu. Przekazał wówczas prywatne upomnienie królewskie bpowi Piotrowi Kostce. Z Chełmna udał się K. do Gdańska, aby wezwać miasto do uznania wyboru Batorego. W r. 1578 na zjeździe w Gniewie wystąpił w obronie przywilejów duchowieństwa.
Za oddawane Karnkowskiemu usługi otrzymał K. korzystne stanowisko starosty subkowskiego (1576), dzierżawę Sieluń oraz zapis poważnych sum na kluczach komorskim i ciechońskim w dobrach biskupich, a nadto wywdzięczał mu się biskup świetnymi referencjami u nuncjusza Bolognettiego, w wyniku czego otrzymał K. breve papieskie od Grzegorza XIII (datowane 9 XI 1581) z podziękowaniem za zasługi położone dla Kościoła katolickiego w Polsce. Zabiegał również Karnkowski (już wówczas arcybiskup gnieźnieński) w r. 1582 u króla o nadanie K-emu starostwa ostrzeszowskiego. W tym okresie przeszedł K. wraz z Karnkowskim do opozycji przeciw królowi i kanclerzowi J. Zamoyskiemu. Znalazło to odbicie w przygotowanym wówczas (1582–4) przez K-ego traktacie De administranda republica, adresowanym do Batorego (ogłoszonym anonimowo dopiero w r. 1606, w polskim przekładzie i z uzupełnieniami, przez J. Januszowskiego, pt. „Zwierciadło królewskie”). Przedstawił w nim K. idealny obraz panującego, ukazując na przykładzie Peryklesa i Zygmunta Augusta, w jaki sposób powinien rządzić król, aby zapewnić sobie miłość i posłuszeństwo poddanych, i zalecając jako złoty środek godzenie powagi tronu z troską o zachowanie przywilejów koronnych.
W r. 1585 uczestniczył K. w sejmie warszawskim i zabrał głos w sprawie Krzysztofa Zborowskiego, stwierdzając, że może on być sądzony o obrazę majestatu. Prawdopodobnie otrzymał wówczas kasztelanię ciechanowską (miał ją na pewno 4 III 1585). K. zbliżył się w tym czasie ponownie do Zamoyskiego, którego wyznaczył głównym egzekutorem testamentu i opiekunem nieletnich dzieci, Stanisława i Elżbiety, z małżeństwa z Zofią Działyńską, córką woj. chełmińskiego Jana. K. zmarł po 7 IV, a przed 9 V 1586 r.

Estreicher; Nowy Korbut (Piśm. staropolskie), II; Boniecki; Paprocki; – Barycz H., Spojrzenia w przeszłość polsko-włoską, Wr.–W.–Kr. 1965; Bodniak S., Autorstwo „Zwierciadła królewskiego”, traktatu z końca XVI stulecia, „Pam. B. Kórn.” Z. 3: 1946 s. 277–86; Czaplewski P., Ostatnie walki o dziesięciny biskupie na Pomorzu, „Zap. Tow. Nauk. w Tor.” T. 4: 1917–9 s. 65; Czapliński W., O Polsce siedemnastowiecznej, W. 1966; Glemma T., Piotr Kostka, „Roczniki Tow. Nauk. w Tor.” R. 61: 1959; Kłodziński A., O archiwum skarbca koronnego na zamku krakowskim, Kr. 1923, Arch. Kom. Hist. XIII (S. II, 1); Kolankowski L., Posłowie sejmów Zygmunta Augusta, „Reform. w Pol.” T. 5: 1928; Lasocki K., Szkice z dziejów szlachty zawkrzeńskiej, „Mies. Herald.” R. 11: 1932; Ptaszycki S., Losy konfederacji warszawskiej r. 1573, „Reform. w Pol.” R. 6: 1934; Smoleński W., Szkice z dziejów szlachty mazowieckiej, Kr. 1908; Wierzbowski T., Jakub Uchański arcybiskup gnieźnieński 1502–1582, W. 1895; – Arch. Zamoyskiego, II, III; Diariusz poselstwa polskiego do Francji po Henryka Walezego w 1573 r., Oprac. A. Przyboś i R. Żelewski, Wr.–W.–Kr. 1963; Diariusze sejmowe r. 1585, Wyd. A. Czuczyński, Kr. 1901, Script. Rer. Pol., XVIII; Korespondencja H. Rozrażewskiego, T. 1, Wyd. P. Czaplewski, Tor. 1937, Fontes, XXX; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I; Matricularum summ., V; Mon. Pol. Vat., V; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Pisma Melchiora Pudłowskiego, W. 1898, Bibl. Zapomnianych Poetów i Prozaików, X; Sześć broszur politycznych z końca XVI i pocz. XVII stulecia, Wyd. B. Ulanowski, Kr. 1921, Bibl. Pis. Pol., LXXVI; Uchańsciana, IV; Źrzódłopisma do dziej. unii, cz. III; – AGAD: Metryka Kor., Ks. 132 k. 110–114; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Teki Pawińskiego, Lauda płockie I k. 4, 10–3, 29, 30, 35.
Halina Kowalska