Lutomirski Mikołaj h. Jastrzębiec (ok. 1495–1566), zarządca ceł w woj. krakowskim, kasztelan czechowski, potem zawichojski. Pochodził z licznie rozrodzonej rodziny osiadłej w woj. sieradzkim. Był synem Baltazara, bratem stryjecznym Stanisława (zob.) i Jana (zob.), z którym wspólnie dziedziczył na Lutomiersku w pow. szadkowskim. Był on ponadto właścicielem Kazimierzy Małej i Jakuszowic w pow. wiślickim w woj. sandomierskim. W r. 1510 zapisał się na Akad. Krak., przeznaczony zapewne do stanu duchownego, w r. 1512 zrzekł się probostwa w Warcie. W r. 1520 zaciągnął się na wojnę z zakonem krzyżackim jako pisarz wojskowy. Ok. r. 1528 został zarządcą ceł w woj. krakowskim, w r. 1530 dostał urząd wojskiego większego sieradzkiego. Wspólnie z Janem otrzymał w r. 1536 zezwolenie na wykup królewszczyzn Prusinowice i Wilamowice w pow. szadkowskim (w r. 1543 zrezygnował na rzecz brata stryjecznego Jana ze swojej połowy). Małżeństwo z Zofią Ossolińską, córką Prokopa, chorążego lubelskiego, związało go jeszcze bardziej ze środowiskiem małopolskim. Na opiekunów swoich dzieci (1543) wybrał, obok żony i stryjecznego brata Jana, głównych dostojników małopolskich: kasztelana wiślickiego Jana Mieleckiego, woj. sandomierskiego Jana Tęczyńskiego i kasztelana krakowskiego Jana Tarnowskiego. Ten ostatni występował zresztą wielokrotnie jako protektor L-ego. W r. 1548 uzyskał L. ekspektatywę na najbliższą kasztelanię mniejszą, jaka zawakuje w jednym z trzech województw: krakowskim, sandomierskim lub sieradzkim, i w r. 1549 otrzymał kasztelanię czechowską.
Rychło też począł L. osiedlać się coraz mocniej w woj. krakowskim, w którym trzymał w zastawie dobra Żeleńskich (Goszyce, Rawałowice, Krzyszowice, Marszowice w pow. proszowskim). W r. 1550 nabył od Jana Tarnowskiego kamienicę w Rynku krakowskim (zwaną Regulińską), w r. 1553 ogród z sadzawkami i zabudową (zwany Fisberk) koło Łobzowa, był nadto właścicielem jeszcze jednego domu (ceglanego) w Krakowie, sąsiadującego z posesją Konrada Krupki Przecławskiego, którego w r. 1551, wraz z grupą szlachty małopolskiej, osłaniał przed sądem o herezję wobec bpa krakowskiego Andrzeja Zebrzydowskiego. Brał L. także udział w agitacji za odebraniem duchowieństwu sądownictwa w sprawach o wiarę. Występował w tej materii na sejmiku w Proszowicach w grudniu 1551 i na burzliwym sejmie piotrkowskim 1552 r. Uczestniczył w sejmie r. n.
Ok. r. 1555 założył L. zbór w Kazimierzy Małej, który organizacyjnie podporządkował małopolskiemu Kościołowi reformacyjnemu; w styczniu 1556 był tam ministrem Jakub Megalius, od r. 1557 – brat stryjeczny L-ego Stanisław. Uczestniczył L. w synodach małopolskich, udzielał swojego domu w Krakowie na spotkania przywódców reformacji. Jemu to dedykowano wydane w r. 1559 w Brześciu Litewskim „Akta, to jest sprawy zboru krześcijańskiego wileńskiego…”, jedno z pierwszych pism konfesyjnych polskiego kalwinizmu. W r. 1560 na synodzie w Książu został L. wybrany świeckim seniorem dystryktu krakowskiego. Brał udział w synodzie kalwińskim we wrześniu 1561, a w październiku 1563 w jego kamienicy w Krakowie odbyła się, zainicjowana przez głównego obrońcę ortodoksji kalwińskiej Stanisława Sarnickiego, dysputa z arianizującymi ministrami Litwy i Podlasia.
W r. 1561 został L. kasztelanem zawichojskim, w styczniu 1562 otrzymał zgodę na wykup starostwa leżajskiego z prawem dożywotniego posiadania. Jako świeży posesor większego kompleksu królewszczyzn, a być może pod wpływem brata stryjecznego Jana, jednego z czołowych przeciwników egzekucji dóbr, wypowiedział się L. na sejmie piotrkowskim 1562/3 r. przeciw rewindykacji królewszczyzn. Wysunął on mianowicie wniosek, aby nie brać za podstawę do rewindykacji Statutu Aleksandra, ale raczej zająć się nadaniami i zastawami dawniejszymi (starymi), z których posiadacze zdążyli już wybrać swoje sumy. O obecności L-ego na sejmie warszawskim 1563/4 r. i piotrkowskim 1565 r. brak informacji. Zmarł prawdopodobnie z początkiem 1566 r., gdyż w marcu 1566 kasztelanem zawichojskim był Mikołaj Ligęza.
Z małżeństwa z Ossolińską miał L., oprócz zmarłego w dzieciństwie Mikołaja, córkę Jadwigę, za Krzysztofem Komorowskim, kasztelanem sądeckim, i dwóch synów: Baltazara i Piotra, wychowanków bazylejskiego uniwersytetu, którzy od młodości towarzyszyli ojcu w zjazdach różnowierczych. Zwłaszcza Baltazar, dworzanin królewski, starosta leżajski i sieradzki, uczestniczył aktywnie w ruchu reformacyjnym; był m. in. założycielem zboru w dziedzicznym Lutomiersku (ok. r. 1570).
Estreicher; Boniecki; Paprocki; – Barycz H., Proces Konrada Krupki Przecławskiego, „Reform. w Pol.” R. 9/10: 1937–9; Dembińska A., Polityczna walka o egzekucję dóbr królewskich, W. 1935; Górski K., Grzegorz Paweł z Brzezin, Kr. 1929; Kot S., Polacy w Bazylei za czasów Zygmunta Augusta, „Reform. w Pol.” R. 1: 1921; Wotschke S., Francesco Lismanino, „Zeitschr. d. Hist. Gesellschaft f. d. Prov. Posen” Jg 18: 1903 s. 239; – Acta Tom., V; Akta synodów różnowierczych w Polsce, W. 1966 I; Album stud. Univ. Crac., I 122; Diariusze sejmów koronnych 1548, 1553 i 1570, Kr. 1872 s. 80, Scrip. Rer. Pol., I; Hosii epistolae, I; Lasciana; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonica, W. 1971; Matricularum summ., IV, V 44, 405, 725, 812, 1016, 1108, 1538, 1656, 1692, 2235, 5494, 9049, 10087, 10258; Rej M., Zwierzyniec, Kr. 1895, Bibl. Pis. Pol., 30; Script. Rer. Pol., I 80; Trzecieski A., Carmina, Wr. 1958, Bibl. Pis. Pol., S. B nr 8; Zebrzydowskiego A…. korespondencja z lat 1546–1553…, Kr. 1878, Acta Hist., I; Źrzódłopisma do dziej. unii, cz. II, oddz. I; – Arch. Państw. w Kr.: Terr. Crac. 42 s. 475–7.
Halina Kowalska