Łysakowski Mikołaj h. Lubicz (zm. 1585), poseł sejmowy, kasztelan chełmski. Pochodził z rodziny mazowieckiej, on sam zaś, nie zrywając więzów z Mazowszem, osiedlił się w woj. bełskim. Ojcem Ł-ego był Jan, osiadły w pow. ciechanowskim. Brak danych o studiach Ł-ego. W l. 1543–57 był Ł. poborcą królewskim ceł bełskich i chełmskich, później prawdopodobnie dzierżawcą ceł ruskich. W r. 1556 występował już z tytułem stolnika czerskiego, a w n. r. został podsędkiem bełskim (10 IX 1557). Obie te godności sprawował jeszcze w r. 1562. W r. 1563 wybrany posłem z woj. bełskiego, wziął czynny udział w pracach sejmu egzekucyjnego w Warszawie. Należał wtedy do sejmowej komisji weryfikującej nadania królewszczyzn. Podczas obrad wystąpił z krytyką urzędników bełskich, którym zarzucał nieprzestrzeganie świeżo uchwalonej (1562) ustawy o sądach wojewódzkich, poza tym (10 I 1564) jako jeden z delegatów izby poselskiej wysłuchał sprawozdania poborcy woj. ruskiego J. Herburta, podkomorzego przemyskiego. Z tego sejmu, zarekomendowany przez posłów, został mianowany jednym z trzech lustratorów dla Mazowsza i Podlasia. Nie podjął jednak obowiązków lustratora, a w pracy tej zastąpił go Rafał Śladkowski.
Zaangażowanie Ł-ego i kolejne legacje na sejmy koronne świadczą, że był on zwolennikiem średnioszlacheckiego programu naprawy państwa. Posłował bowiem jeszcze z woj. bełskiego i na sejmy 1564, 1565, a nawet, gdy jako kasztelan lubaczowski (od 1567) został członkiem senatu, szlachta bełska nadal obdarzała go mandatem, wybierając posłem w l. 1567, 1569, 1572. W r. 1567 Ł., delegowany przez sejm jako jeden z przedstawicieli Rzeczypospolitej, jeździł do stanów litewskich z wezwaniem ich do unii z Polską. W dwa lata później konstytucją sejmu lubelskiego powołano go z ramienia senatu na członka drugiej komisji lustracyjnej dla Mazowsza i Podlasia. Był jednym z egzekutorów testamentu Gabriela Tarły (zm. 1565), krajczego Zygmunta Augusta, i w r. 1567 zlecał Hieronimowi Carnavesi z Mediolanu wykonanie posągu zmarłego. Ok. r. 1572 został kasztelanem chełmskim. W okresie pierwszego bezkrólewia Ł., nieobecny na pierwszym zjeździe Chełmian w Krasnym Stawie (17 VII 1572), był jednak na następnym we wrześniu t. r., a nadto wziął udział w zjeździe bełskim (21 VII 1572) i podpisał uchwaloną tam konfederację. Na sejmie elekcyjnym głosował za kandydaturą Henryka Walezego. Po jego ucieczce podzielał, zdaje się, stanowisko większości Bełzian w sprawie kandydatury i wyboru nowego króla. Wtedy, a także i później, pozostawał w kontaktach z Janem Zamoyskim. Dn. 28 IV 1576 przybył na sejm koronacyjny Stefana Batorego i podpisał wydany przez monarchę akt potwierdzenia praw. W czasach Batorego jako senator z urzędu bywał na sejmach. W r. 1578 z ramienia senatu został deputatem do skarbu kwarcianego w Rawie, a 1 XII t. r. król mianował go członkiem komisji powołanej do ustalenia granic między Podlasiem a woj. brzesko-litewskim. Obecny jeszcze na sejmie 1581, zabierając głos popierał politykę antymoskiewską Batorego. Pod koniec życia Ł. został mianowany kasztelanem bełskim (25 II 1585), ale urzędu tego, zdaje się, już nie objął, bo w późniejszym czasie jego synowie tytułowani są kasztelanicami chełmskimi.
Dziedziczny majątek Ł-ego nie był duży. Po ojcu był razem z braćmi współdziedzicem Łysakowa, Mierzanowa i Strzelni w pow. ciechanowskim. Później dzięki własnej energii doszedł do znacznej zamożności. Należały do niego wsie: Grodek i Teptuchów w Horodelskiem. Jako jeden z pierwszych Polaków, jeszcze przed unią lubelską, był właścicielem dóbr w W. Ks. Lit. Należały do niego położone w pow. włodzimierskim: Uściług, Wierbeja, Hnojno, Rudki, Błażenin i Mohilno. Ze swych wołyńskich posiadłości eksportował woły, a z różnych dóbr spławiał zboże do Gdańska. Przeprowadzał także różne operacje pieniężne. Zmarł w r. 1585.
Ł. dwukrotnie zawierał związki małżeńskie. Pierwszą jego żoną była nie znana z imienia Cieciszowska h. Kolumna. Dziećmi Ł-ego z tego małżeństwa byli synowie: Jakub, Jarosław, Stanisław i Olbracht, oraz dwie córki: Helena i Małgorzata. Synowie, wychowywani na dworach J. Tarnowskiego i J. Zamoyskiego, nie dorównali ojcu w karierze. Po raz drugi Ł. pojął za żonę Jadwigę Sierzchowską h. Drzewica, wdowę po Krzysztofie Myszkowskim, kaszt. rawskim. Jego drugie małżeństwo było bezdzietne.
Boniecki; Dworzaczek, Genealogia, tabl. 130 (dot. drugiej żony Ł-ego); Paprocki; Żychliński, XXI 86; Kolankowski L., Posłowie sejmów koronnych Zygmunta Augusta, „Reform. w Pol.” R. 5: 1928 s. 128–35; – Dembińska A., Polityczna walka o egzekucję dóbr królewskich w l. 1559–1564, W. 1930 s. 138; Fijałek J., Tarłowie, „Przegl. Hist.” T. 10: 1910 s. 328; Gruszecki S., Walka o władzę w Rzeczypospolitej Polskiej po wygaśnięciu dynastii Jagiellońskiej, W. 1969 s. 32; Halecki O., Przyłączenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny do Korony w roku 1569, Kr. 1915 s. 4, 133–4, 166; Kolankowski L., Zygmunt August wielki ks. Litwy, Kr. 1928 s. 307; Pałucki W., Studia nad uposażeniem ziemskich urzędników w Koronie do schyłku XVI w., W. 1962 s. 155; Sobieski W., Trybun ludu szlacheckiego, Kr. 1905 s. 41, 68, 75; – Akta grodz. i ziem., XX 29 (lauda wiszneńskie); Akta Unii; Arch. Zamoyskiego, I; Diariusz poselstwa polskiego do Francji po Henryka Walezego, Oprac. A. Przyboś i R. Żelewski, Wr. 1963; Górnicki Ł., Dzieje w Koronie, Wyd. H. Barycz, Wr. 1950 s. 134, Bibl. Narod., S. I. nr 124; Lustracje woj. płockiego 1565–1789, W. 1965; Lustracje woj. rawskiego, 1564 i 1570, W. 1959 s. X; Matricularum summ., V 7614, 8068, 9118, 10179, 10323; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Regestra thelonei aquatici Wladislaviensis saeculi XVI, Wyd. S. Kutrzeba i F. Duda, Kr. 1915; Sprawy wojenne Stefana Batorego, Wyd. I. Polkowski, Kr. 1897, Acta Hist., XI; Uchańsciana, V; Vol. leg., II 768, 786, 914; Źródła Dziej., IV, IX, XIX 7, 12, 14, 21, 22; Źrzódłopisma do dziej. unii, II 277, III 11, 255; – AGAD: Rachunki sejmowe nr 32 s. 242, Rachunki królewskie nr 167 s. 10, 21, 33, 43, 53, 63, 72, nr 182 s. 38.
Irena Kaniewska