Maciejowski Mikołaj h. Ciołek (zm. 1574), starosta spiski, wojewoda lubelski. Syn Kaspra, stolnika sandomierskiego (zob.), i Anny z Leżeńskich. W r. 1533 M. studiował w Lipsku, a w r. 1535 protegowany przez stryja Bernarda (zob.), został przyjęty do służby dworskiej przez księcia pruskiego Albrechta w Królewcu. Do kraju powrócił zapewne w związku ze śmiercią ojca. W r. 1553 jako dworzanin królewski wziął udział w turnieju dworskim urządzanym na Wawelu z okazji wesela Zygmunta Augusta z Katarzyną Habsburżanką. Zdaje się, że na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych przebywał na Litwie, bo w r. 1563 Górnicki wymienił go jako jednego spośród czterech starszych nad dworem wileńskim Zygmunta Augusta. Dn. 8 II 1564 król mianował go starostą spiskim. Jako starosta załatwiał różne sprawy w interesie Spisza i Polski z dworem wiedeńskim, będąc zaś gorliwym kalwinem, otaczał protekcją protestantów. Już w rok po objęciu urzędu starościńskiego zwołał (12 XI) na zamek do Lubowli wszystkich pastorów z trzynastu miast spiskich. Zgromadzonym przyrzekł pomoc i opiekę pod warunkiem, że działalność ich będzie zgodna z konfesją augsburską. Protekcja M-ego nie objęła jednak tamtejszych anabaptystów, których prześladował, powołując się przy tym, niesłusznie zresztą, na jakoby wydany na sejmie 1566 r. edykt wyganiający z Polski radykalne ugrupowania religijne. Dn. 26 X 1569 na zebraniu bractwa księży spiskich, które odbywało się pod jego patronatem, postanowiono zaniechać kultu katolickiego. Na podobnym zebraniu 3 XI domagał się M., od pastorów zwłaszcza, przekazania sobie jako staroście dużej części dochodów kościelnych, co stało się początkiem zadrażnień na tle ekonomicznym. Na sejmie 1572 r. M., jako wojewoda lubelski (od 1572) i członek partii dysydenckiej w senacie, był obrońcą różnowierstwa i rzecznikiem zgody wśród protestantów polskich.
W chwili śmierci Zygmunta Augusta stawił się na zwołany 10 VIII zjazd w Knyszynie, skąd wyprawiono go w poselstwie do arcybiskupa i królewny Anny. Wziął następnie udział w zjeździe łowickim (16 VII – 25 VIII 1572), który powierzył mu zadanie poinformowania Litwinów o powziętych uchwałach. M. odbył powierzoną mu misję, mimo iż wywołała ona niezadowolenie zebranych w Krakowie (14–24 VIII) Małopolan, którzy chcieli przeszkodzić mu w podróży na Litwę. Dn. 24 VIII t. r. był na zjeździe w Knyszynie i podpisał zapadłe tam postanowienia, dotyczące przyszłej elekcji. Obecny na zjeździe w Kaskach (25 X – 2 XI), sygnował też i tamtejsze postanowienia jak i list do nuncjusza papieskiego Wincentego Portico, domagający się wyjazdu legata z Polski. Poza tym w Kaskach został wyznaczony do asysty poselstwu cesarskiemu. Od początku bezkrólewia M., współdziałając z Piotrem Zborowskim, był zwolennikiem wyboru Henryka Walezego i aby zabezpieczyć szanse kandydaturze wśród protestantów polskich, podjął myśl uzyskania od dworu francuskiego ustępstw dla hugonotów we Francji. Właśnie z inicjatywy jego i Zborowskiego doszło do francuskiej podróży Marcina Leśniowolskiego, chybionej w celu z powodu intrygi dworu francuskiego. Na sejmie elekcyjnym (5 IV – 20 V 1573) głosował za Walezym. Na elekcji, podejrzany o sprzyjanie Barbarze Giżance, złożył oświadczenie wyjaśniające powody, dla których wstawiał się za nią do star. wiskiego P. Grajewskiego. W lutym n. r. witał pod Krakowem przybywającego Henryka i był na sejmie koronacyjnym, gdzie uzyskał potwierdzenie swych praw do starostwa spiskiego, a także asystował przy potwierdzeniu przywilejów dla niektórych miast spiskich.
Będąc jedynym synem, M. odziedziczył po ojcu znaczny majątek. Należały do niego wsi: Kochów, Oronne, Oblin, Polik, Godzisz i Kaleń w pow. stężyckim. W r. 1545 bracia stryjeczni: Stanisław, kaszt. radomski (zob.), i Samuel, podkanclerzy kor. (zob.), odstąpili mu położone w pow. radomskim Bielawy i Mironice. W r. 1548 był w tymże powiecie właścicielem Opatkowic i Świerży, na których zabezpieczył 1000 fl. należnych A. Górce. Posiadał także dwór w Krakowie, który sprzedał t. r. J. Tarnowskiemu. W r. 1556 uzyskał pewne tereny leżące w pow. sochaczewskim. Z posiadanych dóbr spławiał M. zboże do Gdańska. Dn. 7 III 1574, jako krewny wdowy po zabitym kaszt. przemyskim Jerzym Wapowskim, domagał się od króla w imieniu rodziny wymierzenia kary zabójcy Samuelowi Zborowskiemu. W kilka dni później, w marcu 1574 zmarł, a 27 III w Krakowie odbył się jego pogrzeb.
Z małżeństwa z Jadwigą Szymanowską pozostawił córki: Elżbietę, żonę Jana Radziejowskiego, Urszulę, zamężną najpierw za Andrzejem Ciołkiem, a następnie Mikołajem Dunin Brzezińskim, Jadwigę, poślubioną Wojciechowi Wilkanowskiemu, oraz syna Jana (zm. 1588). Jan był starostą spiskim (w l. 1574–83), podkomorzym sandomierskim (1575), następnie kasztelanem czechowskim (1579) i zawichojskim (1581); podobnie jak ojciec wyznawał kalwinizm.
Boniecki; Niesiecki; Paprocki; Uruski; Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Spiszu, Orawie, Liptowie i Czadeckim, Lw.–W. 1921 s. 27; – Baliński M., Lipiński T., Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym, Wyd. 2., W. 1885–7 II 265; Bruckner G., A reformáció és ellenreformáció története a Szepességen, Budapest 1922; Bukowski J., Dzieje reformacji w Polsce od wejścia jej do Polski aż do jej upadku, Kr. 1883 I 426; Dzieduszycki M., Spisz, „Przew. Nauk. i Liter.” 1876; Gruszecki S., Walka o władzę w Rzeczypospolitej Polskiej po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów 1572–1573, W. 1969 s. 57; Kraushar A., Opis śmierci Zygmunta Augusta, „Kwart. Hist.” R. 8: 1894 s. 440; Ljubovič N., Načalo katoličeskoj reakcii… w Polše, W. 1890 s. 204–5; Płaza S., Próby reform ustrojowych w czasie pierwszego bezkrólewia (1572–1574), Kr. 1969 s. 40, 87; Pociecha W., Królowa Bona (1494–1557), P. 1949–58 II, IV; Sobieski W., Polska a hugenoci po nocy św. Bartłomieja, W. 1910 s. 52–3; Tomczak A., Walenty Dembiński, kanclerz egzekucji, (ok. 1504–1584), Tor. 1963; Urban W., Studia z dziejów antytrynitaryzmu na ziemiach czeskich i słowackich, Kr. 1966; – Acta Tom., V, XVII; Akta podkancl. Krasińskiego, I 144; Akta poselskie i korespondencje Fr. Krasińskiego 1558–1576, Kr. 1872 s. 145, 153–4; Akta sejmikowe woj. krak., I; Analecta Scepusii, II 261, 264–6; Diariusz poselstwa polskiego do Francji po H. Walezego w 1573, Wyd. A. Przyboś i R. Żelewski, Kr. 1963; Egyháztörténelmi emlékek a magyarországi hitújitás korából, Budapest 1904 II; Górnicki Ł., Dzieje w Koronie, Wyd. H. Barycz, Kr. 1948 s. 127; Lustracja województwa krakowskiego 1564, W. 1962; Matricularum summ., IV, V 804, 891, 3202, 3227, 6664, 8162, 9348, 9854; Orzechowski S., Panegyricus Nuptiarum Sigismundi Augustii Poloniae Regis, Kr. 1605; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Regestra thelonei aquatici Vladislaviensis saeculi XVI, Wyd. F. Duda i S. Kutrzeba, Kr. 1915; Supplementum analectorum terrae Scepusiensis, Szepesvaráljae 1889 II 415–7, 425; Uchańsciana, II, V; Źródła Dziej., XIV 318; – Arch. Państw. w Lewoczy: Oddział II pudło Fraternitas XXIV parochorum Scep., dok. 6 i 7; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski.
Irena Kaniewska