Mniszech (Mniszek) Mikołaj z Wielkich Kończyc h. własnego (ok. 1484–1553), podkomorzy króla Zygmunta Augusta, burgrabia krakowski. Pochodził z rodziny wywodzącej się z Wielkich Kończyc na Śląsku Cieszyńskim, a od XV w. osiadłej także na Morawach. Zawarte w „Tabulae Jablonovianae…” (Amsterdam 1743) informacje o jego rodzicach nie są wiarygodne i trzeba je uznać za wynik uświetniania swojej genealogii przez Mniszchów w końcu XVII w., kiedy to zaczęli przybierać imię (później, w w. XVIII, pełniące funkcję przydomka) Wandalin, nawiązując w ten sposób do legendarnego przodka, «hetmana» Karola Wielkiego. M. był z pewnością synem któregoś Mniszcha z Moraw: w r. 1501 występował tam Jędrzej z Wielkich Kończyc piszący się właścicielem Vratimova, czyli Racimowa. Dziedzicem Racimowa tytułował się jeszcze w r. 1532 także M. Wg Paprockiego M. sprzedał dobra rodzinne i schronił się do Polski «dla niechęci cesarza Ferdynanda przeciwko sobie». W Polsce znalazł opiekuna w kanclerzu kor. Krzysztofie Szydłowieckim i był w l. ok. 1520–30 marszałkiem jego dworu. Na dworze Szydłowieckiego znalazł w tym samym czasie oparcie Kasper Mniszech, piszący się także z Wielkich Kończyc, w l. 1526–30 był on skarbnikiem i zarazem pełnomocnikiem kanclerza w sprawach majątkowych. Z opieki Szydłowieckiego korzystała również Agnieszka z Wielkich Kończyc i Racimowa, żona (najprawdopodobniej od r. 1530) Stanisława Sierakowskiego, syna Jakuba, podkomorzego gostyńskiego.
Zapewne za protekcją Szydłowieckiego dostał się M. na dwór królewski; jako dworzanin Zygmunta I występował w r. 1530 (31 III) i w l. n. Pozostawał w kontaktach z agentem księcia pruskiego Albrechta Mikołajem Nipszycem. W r. 1537 był M. już starostą łukowskim (24 VII) i podkomorzym (tytułowany również «praefectus cubiculi») króla Zygmunta Augusta. Przez zawarte w r. 1539 małżeństwo z Barbarą Kamieniecką, córką woj. podolskiego Marcina (zob.), skoligacił się M. z możnymi rodami polskimi. Dn. 9 VIII 1542 otrzymał ekspektatywę na urząd burgrabiego zamku krakowskiego, 31 I 1543 został burgrabim po śmierci Jana Smolika. W sierpniu t. r. wyjechał M. z królem Zygmuntem Augustem na Litwę i tam głównie przebywał, aż do powrotu króla do Krakowa w r. 1548. Wiosną 1547 był M. w Krakowie w misji od Zygmunta Augusta do starego króla, najprawdopodobniej w związku z toczącymi się wówczas przygotowaniami do przekazania Zygmuntowi Augustowi całej domeny monarszej w Prusach Królewskich.
Procesowi wrastania w polskie środowisko towarzyszył stały wzrost pozycji majątkowej M-cha. Do starostwa łukowskiego (w woj. lubelskim), z którego starał się uzyskać jak największy dochód poprzez podnoszenie pańszczyzny, wykupienie wójtostwa w Łukowie, arendę ceł i czopowego, wykup młynów, doszła mu w r. 1540 dzierżawa królewskiego miasteczka Kozirynek (Radzyń Podlaski) wraz z należącymi doń wsiami. Dn. 1 VIII 1548 Zygmunt August połączył zapisy M-cha na Łukowie i Kozimrynku w ogólną sumę 6 462 złp. wliczając w nią gratyfikację z tytułu nakładów poniesionych przez M-cha po pożarze miasta i dworu oraz z racji wydatków na lokowanie nowych wsi z folwarkami, a w kilka dni później nadanie to zostało umocnione przyznaniem M-chowi oraz jego żonie i najstarszemu synowi dożywocia. Podobny przebieg miało nadanie tenuty sokalskiej (miasta Sokal i Stojanów oraz 7 wsi) w woj. bełskim. Od r. 1542 dzierżył M. Sokal nieodpłatnie, w r. 1548 Zygmunt August potwierdził mu na tej tenucie dożywocie (podkreślając wkład M-cha w restaurację zamku) oraz udzielił ekspektatywy po ojcu synowi Jerzemu – również nieodpłatnie.
Swoje własne dobra posiadał M. w pow. bieckim, gdzie osiedlił się także Kasper Mniszech. W r. 1523 Kasper – będąc już dziedzicem Moderówki i Zimnejwody – oraz M. weszli w posiadanie wsi Dołubienka (obecnie Duląbka). Po śmierci Kaspra (1530) owe trzy wsie stały się własnością M-cha, w r. 1530 był M. nadto właścicielem sąsiedniego Cieklina, w jakiś czas później – Dobryni. W następnych latach powiększył M. swój stan posiadania w tym regionie o liczne królewszczyzny. W r. 1545 uzyskał konsens, przy walnej pomocy kanclerza Tomasza Sobockiego, na wykupienie wsi Mrukowej od sukcesorów arcbpa Piotra Gamrata, w r. 1546 dostał Sowoklęski (stanowiące kaduk królewski po zmarłych bez sukcesorów braciach Piotrze i Janie Gamratach), t. r. odstąpił mu Sobocki Pielgrzymkę, którą trzymał jako darowiznę wieczystą; ta ostatnia wieś stała się przypuszczalnie dziedzictwem Mniszchów. W r. 1549 przyznał mu Zygmunt August dożywotnie użytkowanie barci w lasach cieklińskich. Przed r. 1550 wykupił M. za 3 100 złp. z rąk spadkobierców Jakuba Farureja bogatą wieś Ossownicę. Została mu ona następnie nadana na sejmie w r. 1550 jako darowizna wieczysta, dziedzicznie, wraz z wójtostwem i prawem patronatu.
Znamienne, iż były protegowany Krzysztofa Szydłowieckiego zyskał z czasem względy królowej Bony. Od niej dostał właśnie ów Kozirynek, którego wykupienie przez królową z rąk sędziego ziemskiego łukowskiego Bartłomieja Kazanowskiego stało się jednym z konfliktów, wypominanych w czasie rokoszu 1537 r. Królowej zawdzięczał też M. z pewnością starostwo łukowskie i urząd podkomorzego na dworze młodego króla. W r. 1547 odstąpił M. Bonie dom z placem i trzy sadzawki na Zwierzyńcu, otrzymane ongiś od Szydłowieckiego. Późniejsze nadania na rzecz M-cha (oprócz wspomnianych: w r. 1550 ekspektatywa dla najstarszego syna na burgrabstwo krakowskie, w r. 1551 dożywotnia pensja roczna w wysokości 400 złp. na żupach wielickich) oraz fakt utrzymania się do końca życia na urzędzie podkomorzego świadczą, iż M. dobrze wywiązywał się ze swoich obowiązków wobec Zygmunta Augusta w Wilnie, potrafił zachować dyskrecję w trudnym dla młodego króla okresie nieujawnionego małżeństwa z Barbarą Radziwiłłówną (niewątpliwie kierował się w tym wypadku także własnym interesem), a po objęciu władzy przez Zygmunta Augusta stanął po stronie skłóconego z matką króla i umocnił zyskane u niego zaufanie. Wdzięczność króla umiał M. dobrze wykorzystać dla budowania fortuny, w czym wykazał zresztą wyjątkowe talenty, oraz dla zapewnienia oparcia na dworze dla swoich synów, którym zagwarantował nadto wpływowych opiekunów. Dn. 21 VI 1553 ustanowił M. opiekunów dla swoich dzieci w osobach kasztelana krakowskiego Jana Tarnowskiego i kanclerza kor. Jana Ocieskiego określając ich jako «swoich przyjaciół». Zmarł następnego dnia, tj. 22 VI 1553 na zamku w Krakowie i został pochowany w katedrze wawelskiej.
Z małżeństwa z Barbarą Kamieniecką (zm. po 1564) zostawił M. trzech synów: Jana (zob.), Jerzego (zob.) i Mikołaja, oraz dwie córki: Katarzynę, żonę Mikołaja Stadnickiego, burgrabiego zamku krakowskiego, i Barbarę, 1. v. za Łukaszem Nagórskim, star. garwolińskim, 2. v. za Janem Firlejem, woj. krak. i marszałkiem w. kor. (zob.), 3. v. za Janem Dulskim, podskarbim w. kor. (zob.).
Najmłodszy syn M-cha Mikołaj (ok. 1550–1597) należał od r. 1570 do najbardziej zaufanych sług Zygmunta Augusta (servitor, stipendiarius, pobierał 100 dukatów rocznej pensji). Od r. 1572 starosta łukowski i tenutariusz radzyński, dzierżawca Osieka w pow. jasielskim, podczas sejmu elekcyjnego 1573 r. został oskarżony (wraz z bratem Jerzym) o udział w potajemnych «praktykach» (sprowadzanie królowi kochanek, znachorek, czarowników), które miały przyczynić się do śmierci królewskiej, samowolne szafowanie królewskimi pieniędzmi i wreszcie o grabież po śmierci Zygmunta Augusta mienia królewskiego (m. in. szkatuły z pieniędzmi i kosztownościami). Posłował z woj. lubelskiego na sejm inkwizycyjny 1592 r. Był żonaty z Zofią Działyńską, siostrą dyplomaty Pawła (zob.), z którą zostawił potomstwo, m. in. Andrzeja (zob.). W powieści J. I. Kraszewskiego pt. „Zygmuntowskie czasy” (1846) występuje z tytułem podkomorzego król., którym nie był.

Pomnik Barbary z Kamienieckich Mniszchowej w kościele Franciszkanów w Krośnie (Antoniewicz W. L., Nagrobki kościelne w Krośnie, „Mies. Herald.” R. 1: 1908 s. 72, fot.); – Dworzaczek; Niesiecki; Paprocki; Pilnaček J., Staromoravští rodové, Viden 1930; Stadnicki K., Rodowody domu Stadnickich, Lw. 1857–61; Żychliński; – Kieszkowski J., Kanclerz Krzysztof Szydłowiecki, P. 1912 I; Kolankowski L., Zygmunt August, Lw. 1913; Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, cz. I, Wr. 1974; taż, Odbudowa domeny królewskiej w Polsce, Wr. 1967 s. 132, 159, 164; – Acta Tom., XVI cz. 2; Bielski, Kronika, s. 1116; Elementa ad Fontium Editiones, XXI; Hosii epistolae, I; Mater. do hist. stosunków kult. w XVI w.; Matricularum summ., IV, V; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; – Arch. Państw. w Kr.: Castr. Crac., t. 36 s. 522, 526, t. 39 s. 333, t. 41 s. 731; – Rejestr dóbr i dochodów M-cha płynących z nadań królewskich, sporządzony przez Annę Sucheni-Grabowską, w Materiałach Redakcji PSB; – Bibliogr. do syna M-cha, Mikołaja: Nagrobek Mikołaja i jego żony Zofii (z pocz. XVII w., dzieło być może warsztatu Tomasza Nikiela) w kościele paraf. w Radzyniu Podlaskim (Łoziński J. Z., Grobowe kaplice kopułowe w Polsce 1520–1620, W. 1973 s. 136; Wilgatowie K. i T., Gawarecki H., Województwo lubelskie , W. 1957 s. 536); – Akta sejmikowe woj. krak., I; Diariusze i akta sejmowe 1592, Kr. 1911, Script. Rer Pol., XXI; Lustracja województwa lubelskiego 1661, W. 1962; Materiały do dziejów robocizny w Polsce XVI w., Kr. 1913, Arch. Kom. Prawn., IX; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; – Arch. Państw. w Kr.: Castr. Biec. t. 29 s. 501.
                                                                                                                                                                                                                                    Halina Kowalska