Myszkowski Mikołaj z Mirowa i Spytkowic h. Jastrzębiec (ok. 1511–1557), krajczy kor., kasztelan radomski, następnie wojnicki. Był drugim synem Wawrzyńca (zob.) i Beaty Tęczyńskiej, bratem Andrzeja (zob.). Dn. 25 IV 1527 zapisał się na Uniw. Krak., w lipcu 1531 został wysłany do przebywającego wówczas w Brukseli Jana Dantyszka z listami polecającymi od królowej Bony i Mikołaja Szydłowieckiego, kaszt. radomskiego, którzy prosili, aby Dantyszek umieścił go bądź na dworze cesarskim, bądź też na dworze któregoś z cesarskich dostojników. Ostatecznie Dantyszek postarał się o oddanie M-ego na dwór księcia biskupa w Leodium. W r. 1535 M. był już w Polsce, 17 XI t. r. otrzymał urząd stolnika krakowskiego, scedowany nań przez stryja Stanisława, kaszt. międzyrzeckiego (zob.). W nadaniu urzędu zaznaczono, iż M. otrzymuje go «z powodu zasług stryja». Przez l. n. pozostawał M. w kręgu protegowanych królowej. W r. 1544 w wyniku nalegań Bony M., «homo valde iuvenis», wbrew woli niektórych senatorów, a zwłaszcza ks. pruskiego Albrechta, wysłany został do Spiry na sejm Rzeszy niemieckiej z misją do cesarza Karola V, króla rzymskiego Ferdynanda i książąt w sprawach dotyczących przede wszystkim Prus Książęcych. Miał on m. in. zabiegać o uwzględnienie interesów Prus przy zawieraniu przez cesarza pokoju z królem Danii Chrystianem II i ponowić starania o zniesienie nałożonej na Albrechta przez Trybunał Rzeszy banicji. Listy uwierzytelniające i instrukcję otrzymał 1 III 1544. Miał on nadto przekazać Ferdynandowi otrzymane w ostatniej chwili przez Zygmunta I informacje o planach tureckich. Mimo iż M. dokładał starań, aby jak najlepiej wywiązać się ze swojej misji (porozumiewał się z księciem pruskim, prosił o dodatkowe instrukcje), nie zdziałał wiele. W sprawie księcia wyjednał jedynie zawieszenie banicji na jeden rok. W 2. poł. czerwca 1545 (instrukcja z datą 15 VI) posłował do Ferdynanda z wiadomością o śmierci królowej Elżbiety i kondolencjami od Bony i Zygmunta I. W jesieni (początek grudnia) t. r. wyjechał M. do papieża Pawła III z obediencją od Zygmunta Augusta w związku z objęciem przezeń rządów na Litwie, a zarazem aby wystarać się u papieża o darowanie młodemu królowi na rok annat na potrzeby obrony, co udało mu się uzyskać. Miał M. nadto załatwić zleconą mu przy okazji przez Zygmunta I sprawę spadku po penitencjarzu polskim w Rzymie – Stanisławie Rzeczycy. Prawdopodobnie w drodze powrotnej zatrzymał się w Ferrarze, gdzie został wtajemniczony w prowadzone przez ks. Ercole II d’Esté starania o małżeństwo jego córki Anny z Zygmuntem Augustem. Dn. 19 II 1546 na sejmie krakowskim dostał M. prawo do współudziału w starostwie międzyrzeckim, nadanym wcześniej jego ojcu; dn. 6 XII 1547 został mianowany krajczym kor.
Wkrótce przyłączył się M. do grona stronników młodego króla, wśród których znajdowali się inni członkowie rodziny Myszkowskich. Zapewne w styczniu lub w lutym 1548 został wpisany w poczet dworzan Zygmunta Augusta, w marcu t. r., na polecenie młodego króla, czuwał M. nad eskortowaniem do Wilna damskiego dworu, zebranego dla Barbary Radziwiłłówny w Koronie. Dn. 21 VIII t. r. w Wiślicy, podczas podróży króla na sejm do Piotrkowa, przyznano M-emu prawo do 8 koni. Na sejmie piotrkowskim 27 VII 1550 dostał M. kasztelanię radomską. W marcu 1554 został M., wspólnie z Marcinem Kromerem – jako posłowie od króla, i z Mikołajem Cikowskim – jako posłem Izabeli Zapolyi, wysłany do Wiednia do króla Ferdynanda celem sfinalizowania układów w sprawie zaopatrzenia Izabeli i jej syna. Dn. 8 VI t. r. przeszedł M. na kasztelanię wojnicką. W r. 1555 uczestniczył w sejmie piotrkowskim i w imieniu senatorów posłował z bpem chełmskim Jakubem Uchańskim do królowej Bony, aby odwieść ją od zamiaru opuszczenia Polski.
M. miał niewątpliwie duży udział w jednaniu na terenie Małopolski zwolenników dla związku Zygmunta Augusta z Barbarą. Nadania i przywileje z l. 1549 i 1551 wskazują na jego kontakty z Radziwiłłami i Tarnowskimi. Związek z Zygmuntem Augustem przyniósł M-emu w l. 1548–9 wiele korzystnych nadań. Przede wszystkim 1 II 1549 tytułem wynagrodzenia – jak opiewał przywilej – zasług oddanych jeszcze w służbie Zygmunta I otrzymał M. starostwo międzyrzeckie w dożywotnią dzierżawę za 250 złp. czynszu rocznie; było to nadanie najkorzystniejsze, gdyż gwarantowało niezmienność czynszu i zapewniało nieusuwalność, czyli dwie klauzule najwyższego uprzywilejowania. Dn. 30 VI t. r. oddał mu Zygmunt August w administrację starostwo oświęcimskie i zatorskie, w r. 1551 przyznał mu je w użytkowanie, w r. 1552 – w użytkowanie dożywotnie. M. trzymał to starostwo od r. 1549 ponosząc tylko nieznaczne koszty i obowiązki, głównie związane z gospodarką stawową i konserwacją budynków. Oba te nadania (Międzyrzecz i starostwo oświecimsko-zatorskie) przynosiły M-emu olbrzymie dochody, sięgające prawie 10 000 złp. rocznie, i już te dwie królewszczyzny lokują M-ego w kategorii najwyżej w tym czasie uposażonych dostojników. Ponadto otrzymał M. m. in. stację w klasztorze mogilskim (7 VI 1548), dużą wieś Suche Lutole w pow. poznańskim na własność (14 IV 1550) oraz kompleks lasów w pow. radomskim (grudzień 1550), uzupełniający posiadłości M-ego na tym terenie, gdyż graniczący z nabytą t. r. wsią Klwatką (Krwatką) oraz częściami we wsiach Myśliszowice i Małęczyn. Cennym nabytkiem dla M-ego była libertacja, udzielona mu przy spławie Wisłą od ceł i opłat przewozowych dotyczących własnych dóbr w Oświęcimskiem. Własność dziedziczną M-ego stanowiły Spytkowice w Księstwie Zatorskim, Przecieszyn (nabyty w r. 1552) w Księstwie Oświęcimskim i miasteczko Sarnowa (w pow. kościańskim), dla którego uzyskał przywilej na odbywanie jarmarków i targów. Miał M. nadto dom w Piotrkowie. Po matce (stryjecznej siostrze Anny, żony Mikołaja Szydłowieckiego) uczestniczył M. w spadku po Szydłowieckich: swój udział w postaci prawa do części Szydłowca (połowa miasta, zamku i przyległych wsi) odstąpił w r. 1550 Mikołajowi Radziwiłłowi, marszałkowi w. lit. Spośród licznych transakcji, jakie przeprowadzał M., wymienić można nabycie przezeń od Jana Tarnowskiego i bezzwłoczne odstąpienie Spytkowi Jordanowi prawa wykupu wójtostw w części dóbr kasztelanii krakowskiej (Myślenice i 5 wsi). Dbał M. o rozwijanie gospodarki, zwłaszcza rybnej, w swoich dobrach (kupił od brata Krzysztofa dwa stawy za 3 000 złp.); poważną inwestycją M-ego było wzniesienie zamku w rodzinnych Spytkowicach.
Jako działacz reformacyjny był M. jednym z tych, którzy – na wniosek Franciszka Lismanina – zostali zaszczyceni listami od Jana Kalwina, cieszył się dużą popularnością w kręgach szlachty różnowierczej. W r. 1556 wstawiał się u króla za skazanym wówczas na banicję Lismaninem. Przejawiał dużą inicjatywę w krzewieniu reformacji w swoich dobrach. Przed r. 1556 zamienił na zbór kalwiński kościół w Spytkowicach i osadził przy nim jako ministra Piotra Łąckiego, podczas gdy dla osobistych posług religijnych zatrzymał na swoim dworze Pawła Gilowskiego. Wprowadzał M. również reformację do trzymanych przez siebie królewszczyzn. Tak było w starostwie międzyrzeckim, gdzie miał wyjątkowo dobrą sytuację, dysponując od r. 1549 (z nadania królewskiego) prawem patronatu nad wszystkimi beneficjami. Opierając się na tych uprawnieniach przekazał M. kościół w Międzyrzeczu różnowiercom i w r. 1556 osadził tam jako ministra przeniesionego ze Spytkowic Łąckiego. Również w Zatorze przyczynił się do rozwoju reformacji, mimo iż akt nadania tego pogranicznego starostwa zalecał mu chronienie go przed «peregrinae doctrinae». M. in. zmusił M. Zatorskich dominikanów do udostępnienia swojego kościoła dla odbywania obrzędów protestanckich. Jedynym rezultatem wystosowanych wobec M-ego pozwów biskupich była interwencja posłów w jego obronie na sejmie warszawskim 1556/7.
M. zmarł nagle w czasie podróży do Włoch w Giczynie w Czechach 17 IV 1557 «ex ulcere renum».
Z małżeństwa (zawartego w r. 1546) z Zofią Komorowską z Żywca, córką Jana, kasztelana połanieckiego (zob.), zostawił M. dwie córki. Ponieważ matka ich wyszła wkrótce ponownie za mąż za Hieronima Filipowskiego (zob.), pozostawały one pod opieką stryjów. W r. 1570, obie już zamężne, Barbara za Piotrem Zborowskim, kasztelanem wojnickim, Zofia za Janem Maciejowskim, skwitowały z opieki Stanisława Myszkowskiego, woj. krakowskiego (zob.), i dokonały podziału Spytkowic.
Podana przez S. Lubienieckiego wiadomość, że powtórne małżeństwo Zofii Komorowskiej doprowadziło do poróżnienia z Filipowskim Myszkowskich, zawiedzionych w nadziei na wejście w posiadanie bogatego dziedzictwa wniesionego przez Zofię M-emu, nie wydaje się prawdziwa. Wysokość sumy posagowej, jaką zabezpieczył M. Zofii na swoich dobrach, wynosiła bowiem 5 000 złp.
Popiersie M-ego (pocz. XVII w.) w kaplicy Myszkowskich w kościele Dominikanów w Kr. (reprod. w: Fischinger A., Kaplica Myszkowskich, „Roczn. Krak.” T. 23: 1956 z. 3); – Dworzaczek; Paprocki; – Bukowski, Dzieje reformacji, I–II; Dworzaczkowa J., Wprowadzenie reformacji do miast królewskich Wielkopolski, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 10: 1965 s. 71–2; Kolankowski L., Zygmunt August, Lw. 1913; Małłek J., Prusy Książęce a Prusy Królewskie w latach 1525–1548, W. 1976; Pałucki W., Studia nad uposażeniem urzędników ziemskich w Koronie, W. 1962 s. 147, 158, 174; Pajewski J., Węgierska polityka Polski w połowie XVI wieku, Kr. 1932; Pociecha W., Poselstwo Andrzeja Jakubowskiego do Francji, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 5: 1960 s. 81–2; Polska służba dyplomatyczna, W. 1966; Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, Cz. 1, Wr. 1974; – Acta Tomiciana, XIII; Akta synodów różnowierczych w Pol., I; Album stud. Univ. Crac., II 236; Bielski, Kronika, II 1090–1; Der Briefwechsel d. Schweizer; Calvini Opera, XV 870, 950–6; Diariusz sejmu… 1556/7, Kórnik 1939; Dziennik biskupa Piotra Myszkowskiego, „Kwart. Hist.” R. 47: 1933 z. 3 s. 452; Elementa ad Fontium Editiones, XXXVII; Hosii Epistolae, I–II; Korespondencja Zebrzydowskiego; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I; Mater. do hist. stosunków kult. w XVI w.; Materiały do dziejów rolnictwa w Polsce w XVI i XVII w., W. 1876 s. 325, 335, Bibl. Ord. Krasińskich, II; Matricularum summ., IV–V; Prawa, przywileje, statuty i lauda księstw oświęcimskiego i zatorskiego, Kr. 1913, Arch. Kom. Prawniczej, IX; Przezdziecki, Jagiellonki, I 166, 300, V 34–6; Rachunki dworu królewskiego 1544–1567, Kr. 1911, Źródła do hist. sztuki i cywilizacji w Polsce, I; Rej M., Zwierzyniec, Kr. 1895, Bibl. Pisarzów Pol., 30; Uchańsciana, II; – Arch. Państw. w Kr.: Castr. Crac. t. 98 s. 1906–1910, Rel. Castr. Crac. t. 7 s. 1213–1216; B. Jag.: rkp. 6562 III s. 79–100, 321–333, 347–355, 417; – Informacje Anny Sucheni-Grabowskiej.
Halina Kowalska