Naruszewicz Mikołaj h. Wadwicz (ok. 1560–1603), kasztelan żmudzki. Był czwartym synem Mikołaja, podskarbiego ziemskiego lit. (zob.), i Barbary Kuncewiczówny, bratem Jana, łowczego lit. (zob.), i Krzysztofa, podskarbiego w. lit. (zob.). Śmierć ojca zmusiła niepełnoletniego jeszcze N-a (wg znanych nam źródeł po raz pierwszy samodzielnie jako strona w procesie wystąpił on dopiero w r. 1579) do zajmowania się wraz z matką sprawami rodziny, uniemożliwiając mu odbycie gruntownych studiów. N. uczestniczył – wg Madaleńskiego – w wojnach Batorego z Moskwą. Dn. 23 VII 1582 został mianowany łowczym W. Ks. Lit. W czasie bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego N. zabiegał u magnatów litewskich, poprzez swego protektora Krzysztofa Radziwiłła «Pioruna», aby wsparli jego starania u przyszłego władcy o wakującą laskę nadworną. Zygmunt III marszałkiem nadwornym mianował Mikołaja Talwosza, ale za wstawiennictwem Radziwiłła 10 II 1588 nadał N-owi kasztelanię żmudzką. Jako senator brał N. aktywny udział w życiu publicznym. Wszystkie herbarze podają, że w r. 1588 był komisarzem do traktatów będzińsko-bytomskich. Jednak mylą się chyba, bowiem ani autor diariusza rokowań nie wymienia jego nazwiska wśród delegatów obecnych w Będzinie, ani nie figuruje ono na dokumentach tam wystawionych. Możliwe natomiast, że był on powołany na świadka zaprzysiężenia postanowionej tam ugody między Zygmuntem III a Maksymilianem na sejmie 1589 r., brał bowiem udział w jego obradach (dn. 6 III – zaraz po otwarciu – witał króla w imieniu posłów). Uczestniczył też w sejmie 1591 r., z którego wyznaczony został na deputata do rozliczenia z reszt i retent poborców i szafarzów z terenów W. Ks. Lit. za okres panowania Batorego. Na sejmie 1591 r. miał sprawę z pozwu podskarbiego w W. Ks. Lit. Dymitra Chaleckiego o niewywiązywanie się z opłat dzierżawnych. Król wydał wyrok uniewinniający N-a, kasujący dekrety sądów niższych instancji i nakazując podskarbiemu kwitować domniemane czy rzeczywiste jego zaległości wobec skarbu państwa.
W r. 1598 N. był na sejmiku przedsejmowym w Rosieniach i na sejmie, popierając na tych zjazdach sprawy księcia Krzysztofa Radziwiłła. Z sejmu tego mianowany został komisarzem do rozgraniczenia pow. brasławskiego z Kurlandią oraz leśnictwa i dzierżawy jurborskiej z Prusami Książęcymi. W r. 1599, po śmierci księcia Stanisława Radziwiłła, starosty żmudzkiego, zabiegał o otrzymanie wakującego po nim urzędu, jednak i tym razem bez skutku. W r. 1600, w kulminacyjnym momencie zatargu Radziwiłłów z Chodkiewiczami o księżnę Zofię Olelkowiczównę (córkę Janusza), jedyną spadkobierczynię olbrzymich dóbr słuckich, N. wsparł Radziwiłłów, przysyłając im wystawiony przez siebie oddział (100 koni i 100 hajduków). Na wojnę w Inflantach (1601) wystawił swym kosztem chorągiew husarii – 100 koni, sam jednak udziału w walkach nie brał. W sierpniu 1601 podejmował w Wilnie, w imieniu Radziwiłła «Pioruna», udającego się do Inflant Jana Zamoyskiego. Ostatnim jego wystąpieniem publicznym był udział w zwołanym przez Zygmunta III w marcu 1602 zjeździe senatorów litewskich w Wilnie.
N. należał do wybitniejszych przywódców protestantów litewskich. Był patronem zborów: w Uszpolu, Połocczanach, a zapisem (z 2 VI 1595) Doroty z Samboreckich Zawiszyny, wdowy po Melchiorze, kasztelanie witebskim, został wraz z bratem Janem wyznaczony na opiekuna zboru w Żejmach. Był często świadkiem pieczętującym zapisy swych współwyznawców na zbory, szkoły i szpitale oraz ich testamenty. Podczas tumultu wileńskiego w r. 1591, w czasie którego spłonął zbór wileński, N. wspólnie z innymi różnowierczymi senatorami z wielkim zaangażowaniem występował z żądaniem ukarania winnych i zapewnienia nienaruszalności zboru na przyszłość. M. in. 11 VII t. r. wnosił w Trybunale W. Ks. Lit. skargę na studentów Akad. Wil. i bpa wileńskiego Benedykta Wojnę. W r. 1599 brał udział w zjeździe protestantów i prawosławnych z terenów Rzpltej w Wilnie i podpisał postanowiony wówczas między przywódcami tych wyznań sojusz polityczny. T. r. był też prowizorem Jednoty Litewskiej. O jego autorytecie wśród współwyznawców świadczą dedykacje pism teologicznych i polemicznych ze strony pisarzy obozu reformacji.
N. rozpoczynał gospodarować jako właściciel i dzierżawca dość znacznych dóbr. Dział majątkowy przyniósł mu: miasteczko Chomsk i majętność Zabier leżące w pow. pińskim, część Hanusiszek w pow. trockim, oraz sumy zapisane na połowie dóbr Kossów leżących w pow. słonimskim. Poślubiona ok. r. 1582 Marusza (Małgorzata) Zbaraska, córka Jerzego i Szczęsnej z Nasiłowskich, wniosła mu połowę dóbr macierzystych, tj. na pewno Żytyń i prawdopodobnie Krajsk, majętności leżące w woj. mińskim, oraz (o ile testament jej ojca został w pełni wykonany) 1 000 kop gr lit. Za drugą żoną (1597) – Katarzyną Radziwiłłówną, córką Mikołaja woj. nowogródzkiego – wziął N. Połocczany (Połoczany), rozległe dobra leżące w pow. oszmiańskim. Poza majętnościami wniesionymi mu przez żony N. majątku rodzinnego nie powiększył zbytnio. W r. 1582 sprzedał przysądzoną mu wówczas połowę Kossowa Mikołajowi Kiszce, woj. podlaskiemu, współwłaścicielowi drugiej części, z którym od r. 1579 procesował się o te dobra. W r. 1589 nabył u spadkobierców O. Wołłowicza majętność pryszychowską(?). Batory przez wzgląd na zasługi ojca, a zapewne i pod wpływem Radziwiłłów, opiekunów młodych Naruszewiczów, utrzymał potomków podskarbiego w posiadaniu dawnych jego dzierżaw, z których Mikołajowi przypadły starostwa: uszpolskie, pieniańskie i kupiskie. O wyzysk poddanych i złą gospodarkę w Kupiszkach, prowadzoną przez namiestnika Hrehorego Kopcia i jego podnamiestnika Ławryna Wojnę, procesował się N. w r. 1597 ze spadkobiercami Kopcia (zm. 1596). W r. 1592 Mikołaj wraz z żoną Maruszę otrzymali wójtostwo świętotrojeckie. W r. 1602 N. uzyskał przywilej dający mu na wieczność wsie: Tytułowicze i Melony, leżące w jego starostwie pieniańskim. Zmarł w listopadzie 1603.
Z pierwszego małżeństwa z Maruszą Zbaraską (pochowaną w katedrze wileńskiej) pozostawił N. córkę Barbarę Katarzynę, 1. v. za Andrzejem Dolskim, podkomorzym wiłkomirskim, 2 v. za Kazimierzem Krasickim, oraz czterech synów: Piotra, sędziego ziem. pińskiego (1618), Stefana, Stanisława i Jana Karola. Drugie małżeństwo N-a z Katarzyną Radziwiłłówną było bezdzietne.
Estreicher; Kojałowicz, Compendium, s. 319; Niesiecki; Uruski; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 612–13; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Barwiński E., Zygmunt III i dysydenci, „Reform. w Pol.” T. 1: 1921 s. 55; Lepszy K., Walka stronnictw w pierwszych latach panowania Zygmunta III, Kr. 1929; Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900 dod. nr 55 s. 162; Łukaszewicz J., Dzieje Kościołów wyznania helweckiego w Litwie, P. 1842 I 99, 131, 142–3; Merczyng H., Zbory i senatorowie, s. 130; Naruszewicz A., Historya Jana Karola Chodkiewicza woj. wil. het. w. W. Ks. Lit., Lipsk 1837 I 15–22; – Akty Vil. Archeogr. Kom., XIV 412 17 XXXVI 424 45; Archiwum domu Sapiehów, Lw. 1892 I 27–9, 134–5, 151–2, 424; Istorijos Archyvas, Wyd. K. Jablonskis, Kaunas 1934 I; Lietuvos valstiečių ir miestelenų ginčiai su dvaru valdytojais, Vilnius 1959 I nr 25–26, s. 52–66; Madaliński M., Oratio in nuptias Illustris ac Magnifici Domini D. Nicolai Narussovicii Castellani Samogitiae, Uspolien. Tenanen. Cupinien. etc. Capitanei necnon illustr. virginis D. Catharinae Radiviliae palatinidis Novogroden. etc., Vilnae 1597; Opis’ dokumentov Vilenskago Central’nago Archiva drevnich aktovych knig, Vil. 1904–5 vypusk 3, 4 (księgi sądu ziemskiego rosieńskiego, 1592–8); Script. Rer. Pol., XX (Diariusze sejmowe 1597); Zbiór pomników reformacji Kościoła polskiego i litewskiego, Wil. 1911 z. 1; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, dz. II ks. 63 s. 45, dz. V nr 10 264, Arch. Zamoyskich, Zbiór dokumentów pergaminowych, nr 6 933, 6 934, Sumariusze Metryki W. Ks. Lit., VI k. 27v., 31v., 47v., 144v., VII k. 21v., 28, 34; B. Czart.: rkp. 1352 s. 219–220 (Kojałowicz, Nomenclator).
Jan Dzięgielewski