Oleśnicki Mikołaj z Pińczowa h. Dębno (zm. 1566–7), poseł na sejmy, patron różnowierców. Był synem Jana (Jana Feliksa), zwanego Jaworskim, i Elżbiety z Kurozwęckich, bratankiem bpa poznańskiego Stanisława (zob.). Wg własnego oświadczenia O-ego, młodość upłynęła mu na służbie wojskowej, wg Stanisława Sarnickiego pozostawał w służbie cesarza Karola V. W r. 1546, wraz z braćmi Janem, Stanisławem i Piotrem, przejął O. dobra pińczowskie od dzierżawiącego je dotychczas Jana Tęczyńskiego, burgrabiego krakowskiego. Prawdopodobnie jeszcze w końcu t. r. ożenił się z Zofią, córką Hieronima Szafrańca z Pieskowej Skały, star. chęcińskiego; dn. 20 I 1547 zapisał jej tytułem oprawy 3 650 złp. na połowie Pińczowa i innych dóbr. Koligacje rodzinne jego żony i powiązania sąsiedzkie sprawiły, że O. wcześnie związał się z ruchem reformacyjnym. Był posłem z woj. sandomierskiego na sejm piotrkowski 1550 r., na którym w pełni uzewnętrzniły się reformacyjne dążenia szlachty. W jesieni t. r. przygarnął na swój zamek w Pińczowie, dokąd – wg stwierdzenia kapituły krakowskiej – «zewsząd heretyków zbierał», uwolnionego przez szlachtę z więzienia biskupiego w Lipowcu Franciszka Stankara. Od tego momentu stał się Pińczów centrum ruchu reformacyjnego w Małopolsce. W październiku t. r. odbyło się w nim zgromadzenie szlachty i ministrów, na którym przyjęto tzw. «reformację kolońską» (konfesję zredagowaną przez F. Melanchtona i M. Bucera). Ok. 10 XI wypędził O. z Pińczowa paulinów i zreformował demonstracyjnie kościół, czyli usunął zeń i spalił obrazy, relikwie i sprzęty liturgiczne. Wprawdzie mnichów było w klasztorze tylko kilku, ale czyn ten przyniósł O-emu wśród różnowierców miano «bohatera, który pierwszy przeciwstawił się Antychrystowi i papistom…». Zaalarmowana kapituła krakowska (było to w okresie sede vacantis) wysłała do Pińczowa kanoników Andrzeja Przecławskiego i Marcina Kromera, których O. po prostu wyrzucił z miasta, stwierdzając «solum esse dominum tam oppidi quam ecclesiae seculariumque et spiritualium hominum». Dn. 25 XI Jakub Sylwiusz odprawił w Pińczowie pierwsze publiczne nabożeństwo protestanckie. W kilka dni później został O. pozwany przed sąd administratora diec. krakowskiej Jana Przerembskiego. Stawił się nań w oznaczonym terminie 10 XII, ale otoczony taką gromadą sąsiadów i królewskich dworzan oraz z takim rumorem, że zastraszony Przerembski, ogłosiwszy oficjalnie odłożenie sprawy do 22 XII, pospieszył szukać pomocy króla i senatorów, zjeżdżających się do Krakowa na koronację Barbary Radziwiłłówny. Dn. 12 XII odbyło się zebranie senatu, na którym rozpatrywano sprawę O-ego. Wg relacji kronikarskich (M. Bielski, S. Orzechowski), opartych na ogłoszonej drukiem (zaginionej) relacji Andrzeja Zebrzydowskiego, był to sąd: O. stawał jako oskarżony, oskarżycielem był Zebrzydowski, a łagodny wyrok Zygmunta Augusta miał być spowodowany młodym wiekiem O-ego. Z aktów kapitulnych wynika, że król sprawę O-ego odesłał do sądu biskupiego. Królewski list żelazny dla pińczowskich mnichów (z 13 II 1551) stwierdzał natomiast, że król, «przyjąwszy O-ego do swojej łaski», poniechał sądu, zaś O. zobowiązał się przyjąć z powrotem paulinów, oddać im kościół i mienie, nie odbywać u siebie żadnych zebrań religijnych i nie wprowadzać nowych obrzędów.

Stankar istotnie pospiesznie opuścił Pińczów, pozostawiwszy na zamku swoją bibliotekę i, wg relacji Andrzeja Górki, dręczyły go nawet wyrzuty sumienia z powodu kłopotów, jakich przyczynił O-emu. Mnisi, a przynajmniej część ich, wrócili do Pińczowa. Już jednak w kwietniu 1551 osiadł na zamku w Pińczowie, ścigany cenzurami biskupimi, Marcin Krowicki i zaczął pełnić obowiązki ministra. «Żal się tego panie Boże… iż tak zacny Pińczowski dom głupieje i haniebnego kacerza przyjął» – skomentował ten fakt Stanisław Orzechowski, o czym dowiedziawszy się O. naurągał i naubliżał dawnemu kompanowi zapowiadając, że pisma Orzechowskiego «rychlej będą w wychodzie aniżeli na stole». W tym okresie – wg informacji Henryka Baryczą – przystąpił do tworzenia szkoły różnowierczej w Pińczowie rektor tamtejszej szkoły parafialnej Grzegorz Orszak. W jesieni t. r. oskarżano O-ego o udział w organizowanych przez Konrada Krupkę Przecławskiego zebraniach religijnych w Krakowie. Nic więc dziwnego, że O. ochoczo zgłosił się do wspierania Krupki swoją obecnością na rozprawie przed bpem Zebrzydowskim. Na sejmie piotrkowskim w marcu 1552 uzyskał O. od króla prawo pobierania cła od wołów i koni na moście koło Pińczowa (nad Nidą) z przeznaczeniem na konserwację owego mostu, leżącego na ruchliwym trakcie handlowym. Nie wiadomo jednak, czy był na tym sejmie jako poseł czy prywatnie. Posłował na sejm krakowski 1553 r., na którym domagano się odwołania antyróżnowierczego edyktu królewskiego z 12 XII 1550. Pomimo tego edyktu i nalegań Zebrzydowskiego odmawiał O. wydalenia z Pińczowa Krowickiego, aż zdesperowany biskup krakowski, któremu kapituła zarzucała zaniedbywanie obowiązków, zdecydował się porwać Krowickiego. Prawie się ta akcja powiodła, aliści w drodze powrotnej biskupi słudzy pomykający z ukrytym na wozie Krowickim natknęli się na kończącego polowanie O-ego. O., zaintrygowany tak licznym i spiesznym orszakiem, rychło wykrył całą sprawę i przy pomocy przyjaciół odbił swego ministra wraz z koniem i wozem. W porwaniu dopomóc miał jedyny mnich, jaki pozostał jeszcze w Pińczowie, a ponieważ głucho o ponownym ich wypędzeniu, prawdopodobną wydaje się relacja Andrzeja Węgierskiego (za Janem Łasickim), że mnisi po powrocie rychło sami zbiegli z Pińczowa. Na roki ziemskie krakowskie w początku października t. r. został O. pozwany przez Zebrzydowskiego o zagrabienie konia i wozu. Natomiast na sejmie piotrkowskim 1555, jako jeden z głównych argumentów mających świadczyć o gnębieniu szlachty przez biskupów, wysunięto poczynania Zebrzydowskiego w Pińczowie.

Dn. 1 V 1555 odbywał się w Pińczowie zjazd szlachty i ministrów, na który tych kilkanaście osób zwoływało się tak głośno i jawnie, iż Zebrzydowski miał czas wysłać tam swojego kanclerza z 30 zbrojnymi i rzekomym mandatem królewskim zabraniającym odbycia synodu. Mandat ów O. «honeste caute tamen przyjąwszy… kanclerza biskupiego odprawił» – zanotowano w jednej z relacji. T. r. odbyto w Pińczowie jeszcze jeden synod w klasztorze. Po wielkim synodzie secemińskim ze stycznia 1556, z powodu którego oskarżano szlachtę o spiskowanie przeciw królowi, nie czuł się O. pewnie. Wyjechał nawet z Pińczowa wraz ze swoim ministrem (wówczas Aleksandrem Witrelinem), aby nie być obecnym na odbywanym tam w dn. 24 IV – IV kolejnym synodzie. Zaraz jednak po jego zakończeniu wrócił: jego podpis widnieje pod datowanym 2 V 1556 listem szlachty i ministrów zapraszających do Polski Jana Kalwina. W 2. poł. 1557 r. był Pińczów miejscem czterokrotnych spotkań różnowierców. W lipcu obradował tam wraz z ministrami Jan Łaski; napomniał wówczas O-ego, aby oddał na rzecz organizowanego Kościoła i szkoły kalwińskiej pieniądze z zatrzymanych dziesięcin. W sierpniu obradował synod generalny, lecz nie odnotowano obecności O-ego na nim. Ponieważ w aktach synodalnych nie ma o O-m wzmianek także przez cały r. n. (nie odbył się nadto w Pińczowie żaden synod), można wnosić, iż O. na dłużej opuścił Pińczów. Prawdopodobnie brał udział w wyprawie inflanckiej. W r. 1559 wznowiono zbieranie się na synody w Pińczowie, w czerwcu osiadł tam przybyły z Siedmiogrodu Stankar i rychło wystąpił ze swoją nauką o pośrednictwie Chrystusa. W związku z tym zjechał do Pińczowa (7 VIII) Jan Łaski w towarzystwie ministrów oraz szlachty, aby skłonić do milczenia Stankara domagającego się publicznej dysputy. We wstępnych rozmowach Łaskiego ze Stankarem brał udział także O. Po trzydniowych targach, nieudanej dyspucie i awanturach wręczyli ministrowie kalwińscy swoją własną konfesję «De Mediatore» O-emu i zażądali usunięcia Stankara z Pińczowa. O. pozwolił mu jednak zostać do późnej jesieni. W tym czasie zdecydowali się zamieszkać w Pińczowie Łaski i Franciszek Lismanin. Udostępniono im w tym celu dawny klasztor, a O., po kolejnym napomnieniu, zgodził się oddać na ich utrzymanie wieś Załęże z folwarkiem zagarniętym paulinom. Doszło w tym okresie do zacieśnienia kontaktów O-ego z Łaskim. W przeddzień swej śmierci (8 I 1560) Łaski długo rozmawiał z O-m.

Jest rzeczą znamienną, że O., właściciel miasta uważanego za główny w tym czasie ośrodek reformacji w Małopolsce, skupiający zbór, gimnazjum, drukarnię, grono pedagogów i teologów, przez długi okres pozostawał jakby na uboczu tego wszystkiego, co się w jego mieście działo. Na synodach pojawiał się rzadko, z reguły nie zabierał na nich głosu (przynajmniej brak o tym wzmianek w protokołach synodalnych), nie przykładał się do zbiórek pieniężnych. Dóbr popaulińskich także w końcu nie przekazał na potrzeby kalwińskiego Kościoła: na synodzie generalnym we Włodzisławiu (wrzesień 1561) zagrożono, że jeśli ich nie odda, to główna siedziba Kościoła małopolskiego zostanie przeniesiona do Książa. Kierownictwo Kościoła ze swej strony nie wydawało się przykładać do jego osoby większej wagi. Bo też nie sprawował O. żadnego urzędu, nie liczył się w życiu politycznym, a z powodu braku wykształcenia nie był partnerem w dyskusjach wyznaniowych. Nie zalecano go względom teologów szwajcarskich, nie został zaszczycony listem żadnego z nich, nie schlebiano mu w dedykacjach. Tylko Orszak dedykował O-emu i całemu zborowi kalwińskiemu swoją „Postyllę” (1556) oraz Andrzej Trzecieski sławił w nim bohatera «natchnionego boskim duchem». Dopiero od końca 1559 r. obserwujemy pewien wzrost znaczenia O-ego w małopolskim Kościele kalwińskim. Do jego interwencji zaczęli się odwoływać zagrożeni ofensywą elementów arianizujących kierownicy Kościoła, starając się przezwyciężyć kryzys wyznaniowy także drogą nacisku i usuwania z Pińczowa podejrzanych o heterodoksalne poglądy. Z początkiem 1560 r. otrzymał O. nawet list od Filipa Melanchtona, wraz z jakąś jego pracą teologiczną. We wrześniu t. r. na synodzie w Książu został O. wybrany na jednego ze świeckich seniorów wyodrębnionego wówczas dystryktu pińczowskiego. Wziął O. udział w synodzie generalnym we Włodzisławiu (wrzesień 1561) i nawet zabrał głos w obronie Lismanina. Nie ma jednakże śladu jego obecności na bardzo ważnym synodzie odbytym w styczniu 1561 w Pińczowie. Był tam tylko kolejny pińczowski minister – Jerzy Szoman. T. r. dedykował mu swoją rozprawę „Emanuel seu de aeterno verbo Dei filio” (wyd. w Pińczowie) Piotr Statoriusz. Był O. jeszcze na synodzie krakowskim 1 XII t. r., a po raz ostatni zanotowano jego obecność na synodzie w Pińczowie w sierpniu 1562.

Przyjęto powszechnie w literaturze, idąc za opiniami pierwszych historyków reformacji, iż O. przeszedł na stronę antytrynitarzy i objął patronat nad powstałym w Pińczowie zborem ariańskim. Głównego argumentu na poparcie tego wniosku dostarczył fakt, że od r. 1562 znajdowali schronienie w Pińczowie włoscy heterodoksi (G. P. Alciata, V. Gentile, potem B. Ochino). Przynależność O-ego do arianizmu budzi jednak wiele wątpliwości. O wyznaniowych poglądach O-ego wiemy bardzo mało. Z jego odpowiedzi na list F. Melanchtona (marzec 1560) wynika, że należał wówczas do zwolenników kalwinizmu i że był gorącym przeciwnikiem sporów wyznaniowych w Kościele, który «veluti una est, ita unamini consensu nita debet». Zarówno akta synodów różnowierczych, jak i obfita korespondencja kalwinistów polskich z reformatorami szwajcarskimi nie przynoszą żadnych informacji o akcesie O-ego do antytrynitarzy. Skarżył się wprawdzie na O-ego Jan Thenaud, że toleruje heretyków w Pińczowie, ale uważał to raczej za przejaw polskiej «wolności szlacheckiej». Ponadto do końca życia O-ego, a nawet po jego śmierci, rezydowali w Pińczowie ministrowie kalwińscy. Bardziej prawdopodobne jest, że owi włoscy heretycy znaleźli się w Pińczowie jako osiedleńcy założonej tam przez O-ego kolonii uchodźców wyznaniowych. Zachował się bowiem (wyd. w „Briefwechsel”) konspekt aktu nadania przez O-ego gruntu w Pińczowie dla wyznawców «prawdziwego Kościoła Chrystusowego», pochodzących bądź z Polski (tylko ze stanu szlacheckiego), bądź z zagranicy bez ograniczeń narodowościowych i stanowych. Nadając przyszłym osadnikom pewne przywileje ekonomiczne (prawo korzystania na własne potrzeby z lasu, kamieniołomów, pastwisk), nie zastrzegał sobie O. w stosunku do nich żadnych uprawnień ani sądowniczych, ani administracyjnych, pozostawiając to ich Kościołowi i samorządowi. Nadania tego dokonał O. zapewne ok. r. 1560. W r. 1563 pisał Lismanin do J. Woffa o Francescu Negri (byłym ministrze u Prowanów w Łętkowicach), że mieszka w Pińczowie i naucza w tamtejszym kościółku włoskim. Nie jest wykluczone, że do założenia takiej kolonii skłonił O-ego Jan Łaski, tak bardzo była ona w duchu jego «ecclesiae peregrinorum». Możliwe jest również, że O. kierował się po prostu chęcią gospodarczego zaktywizowania Pińczowa. W jesieni 1564 wyruszył O. na wyprawę przeciw Moskwie i po drodze zajechał ze zbrojnym pocztem do swojej wsi Jawor. Wg relacji Kromera, usiłował wówczas nakłonić chłopów jaworskich do przyjęcia reformacji, ale wobec ich oporu zgodził się, by pozostali przy katolicyzmie.

Oprócz wspomnianej wsi Jawor i dóbr pińczowskich miał O. w ziemi sandomierskiej wsie: Droździejowice (z sadzawkami i folwarkiem), Łagiewniki, Brzeście i Szczepiec oraz część wsi Mogolice. W ziemi krakowskiej posiadał części we wsiach Podolany i Stojanowice oraz folwark i dwór we wsi Grzegórzki pod Krakowem. Żona jego była dziedziczką części dóbr Szafrańców skoncentrowanych wokół Sułoszowej oraz trzymała część królewskiej tenuty wolbromskiej. O. zmarł po 1 VI 1566, a przed 15 III 1567.

W tym samym czasie zmarła także żona O-ego Zofia z Szafrańców, uważana przez dawniejszych badaczy za autorkę religijnej pieśni protestanckiej „Z ochotnem sercem Ciebie wysławiam Panie” (wyd. dwukrotnie w Kr. 1556, 1558). Autorstwo przypisywano Oleśnickiej, ponieważ pieśń ta zawiera akrostych tworzący nazwisko: Zofia Oleśnicka z Pieskowej Skały.

O. pozostawił trzech synów: Jana, Andrzeja i Mikołaja (zm. 1586), oraz córkę Zofię. W końcu 1586 r. Jan i Andrzej Oleśniccy sprzedali Pińczów bpowi krakowskiemu Piotrowi Myszkowskiemu.

Dworzaczek; – Barycz H., Z epoki renesansu reformacji i baroku, W. 1971; Bodniak S., Grzegorz Orszak, „Reform. w Pol.” R. 7–8: 1935–6; Bukowski, Dzieje reformacji, I–II; Kaniewska I., Małopolska reprezentacja sejmowa z czasów Zygmunta Augusta, Kr. 1974; Kowalska H., Działalność reformatorska Jana Łaskiego w Polsce…, Wr. 1969; Sipayłłówna M., W sprawie synodu pińczowskiego z 1 V 1555 r., „Odr. i Reform. w Pol.”, T. 10: 1965 s. 214–16; Urban W., Chłopi wobec reformacji w Małopolsce w drugiej połowie XVI w., Kr. 1959; – Akta synodów różnowierczych w Polsce, I–II; Bielski, Kronika, s. 1104–5; Der Briefwechsel d. Schweizer; Calvin, Opera, XVI 2445, XVII 651, 2803, XX 224; Ecclesiae Londino-Batavae Archivum, Cantabrigiae 1889 II nr 39; Elementa ad Fontium Editiones, XXXIX; Historica eorum narratio quae in mota per Franciscum Stancarum in Pinczovia de Mediatore controversia sint…, Pińczów 1561 k. B_III–B_IV; Hosii epistolae, V, Studia Warmińskie, Olsztyn 1976; Literatura ariańska w Polsce XVI wieku. Antologia, Oprac. S. Szczucki i J. Tazbir, W. 1959 s. 617–21; Lubieniecki S., Historia reformationis Polonicae, W. 1971; Matricularum summ., IV 22626, 22627, 22629, V 1197, 3047, 3605–6, 5152; Orichoviana; Orzechowski S., Kronika, Wyd. K. J. Turowski, Sanok 1856 s. 73–8; Rej M., Zwierzyniec, Kr. 1895, Bibl. Pisarzów Pol., 30; Trzecieski A., Carmina, Oprac. J. Krokowski, Wr. 1958; Węgierski A., Libri quatuor Slavoniae reformatae, W. 1973; Zebrzydowskiego korespondencja; Zum Briefwechsel Melanchtons mit Polen, „Archiv f. Reformationsgeschichte” Jg 6: 1909 s. 356–7; – Arch. Kapit. w Kr.: Acta Capitularia IV k. 382v., 383, 384, 387v., 393v., 398v.–399v., 405; Arch. Państw. w Kr.: Castr. Crac., t. 87 s. 431–433, 632–633, t. 93 s. 97–98, t. 97 s. 543–552, Terr. Crac. t. 35 s. 173, t. 37 s. 772, 895, 965, t. 43 s. 1160–1162, t. 64 s. 275, 475, 737, t. 83 s. 145–153, t. 86 s. 581, 1673–1677, t. 190 s. 1278–1279, t. 192 s. 140; B. Jag.: rkp. 171 s. 16 (Księgi hetmańskie Sarnickiego); – Bibliogr. dotycząca Zofii Oleśnickiej: Nowy Korbut, III.

Halina Kowalska