Ossoliński Mikołaj (właściwie Mikołaj z Balic i Ossolina) h. Topór (zm. 1459), kasztelan wojnicki. Był najmłodszym synem kaszt. wiślickiego Jana (zob.) i Elżbiety, bratem Jana, kaszt. radomskiego (zob.) i bratem przyrodnim Andrzeja Balickiego (zob.). Lata sprawne osiągnął przed r. 1404, kiedy z bratem Janem uczestniczył w roczkach sądowych w Stobnicy (Stopnicy). Kasztelanię radomską objął po bracie w r. 1437. Z tytułem tym pieczętował akt antyhusyckiej konfederacji korczyńskiej z r. 1438, a na grudniowym sejmie piotrkowskim testował przywilej dla szlachty wielkopolskiej. Rychło wyruszył z Władysławem na Węgry w towarzystwie bratanka Jana i zapewne także bratanka Hińczy z Balic (zob.). O. odbył całą kampanię węgiersko-turecką, zaniedbując własne sprawy w kraju. (Np. w r. 1441 nie stawił się na termin przeciw Elżbiecie, żonie Tomka z Królewic, o prawo bliższości do części w Rafałowicach). W trakcie tej kampanii król zapisał O-emu i jego bratankom znaczne sumy (częściowo tytułem zabezpieczenia pożyczki) na tenucie ojcowskiej. O. otrzymał także zapis na węgierskim mieście «Maschowcze». Występował kilkakrotnie jako relator dokumentów królewskich. W r. 1440 był gwarantem glejtu króla dla Władysława z Gary, bana Maczwy. W r. 1443 przebywał krótki czas w kraju, najpewniej z misją od króla w sprawie posiłków na dalszą wyprawę węgiersko-turecką. T. r. objął kasztelanię wojnicką po rezygnacji Rafała z Jarosławia. Na stałe wrócił do Polski w październiku 1444. W czerwcu 1445 bawił w Głogowie, ustalając warunki rocznego rozejmu z książętami opolskimi Bernardem i Bolesławem. Przebywał często na dworze królewskim, brał udział w sejmach i objazdach po kraju, uczestniczył w wielu sesjach nadwornego sądu królewskiego i zjazdach generalnych krakowskich, z których nawet jeden nie doszedł do skutku z powodu jego nieobecności. W r. 1448 był członkiem polubownego sądu w sporze bpa Zbigniewa Oleśnickiego ze star. spiskim Mikołajem Komorowskim w sprawie zastawu zamków Lubowli i Podolińca. W r. 1450 na sejmie piotrkowskim przywiesił pieczęć do statutów solnych.
Do r. 1436 O. dziedziczył majątek wspólnie z bratem Janem, a po jego śmierci – z jego synami. Sprawom majątkowym poświęcał wiele uwagi. W r. 1437 kupił za 300 grzywien od krewniaczki Anny, córki Zakliki z Balic, a żony Mikołaja z Pasimiechów, jej części w Balicach, Burowie i Szczeglicach. W r. 1438 kupił za 45 grzywien od Piotra z Różnicy dom w Krakowie blisko domu Jana z Biórkowa. Po powrocie z Węgier do końca życia nękały go ciągłe kłopoty finansowe i często zastawiał sam lub z bratankami części swych dóbr bądź szlachcie, bądź też bogatym mieszczanom krakowskim. Np. w l. 1450–1 był winien 350 grzywien Żegocie z Czernichowa, pożyczył od Mikołaja Płazy z Sieciechowic 800 grzywien, wspólnie z bratankiem Andrzejem zastawił za 700 zł części w Balicach, Burowie i Szczeglicach Stanisławowi Jelitce z Podstolic; w r. 1456 O. pożyczył od tegoż Stanisława kolejne 300 zł pod zastaw całego Burowa, a w r. 1459 spłacił mu zaledwie 100 zł. O. zmarł w r. 1459, po 25 VI.
O. był żonaty z Małgorzatą z Rębielic Szlacheckich, córką Jarosława z Jedlnej, której w r. 1443 zapisał 600 grzywien posagu i wiana na swych dobrach; żyła ona jeszcze w r. 1472, kiedy to Kazimierz Jagiellończyk zezwolił Zbigniewowi z Tęczyna wykupić z jej rąk zamek Ojców z wsiami. O. nie pozostawił potomstwa, a jego majątek ziemski odziedziczył syn jego brata Jana – Andrzej.
Dworzaczek; Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy, s. 46–7, 179; Kwiatkowski S., Urzędnicy kancelaryjni, koronni i dworscy z czasów Władysława III Warneńczyka, Kr. 1884 s. 19; – Bobrzyński M., Smolka S., Jan Długosz, Kr. 1893 s. 321, 325; Polaczkówna H., Księga bractwa św. Krzysztofa na Arlbergu w Tyrolu, „Mies. Herald.” R. 10: 1931 s. 148–50; – Arch. Kom. Prawn., Kr. 1907 VIII; Arch. Sanguszków, II; Cod. epist. saec. XV, II; Cod. Pol., IV; Dokumenty sądu ziemskiego krakowskiego 1303–1453, Oprac. Z. Perzanowski, Wr. 1971; Kod. m. Kr., I; Kod. Mpol., IV; Kod. tyniecki; Kod. Wpol., V; Materiały archiwalne wyjęte głównie z Metryki Litewskiej od 1348 do 1607, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1890 nr 136; Monumenta iuris, Vol. 2: Knigi pol’skoj koronnoj metriki XV stoletija, W. 1914; Sprawozdanie z poszukiwań na Węgrzech, Kr. 1919 nr 90; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 1850–1, 2272, 2913a, 3270, 3344, 3395, s. 543, 551, 559, 561, 571, 573, 581–2, 600, 651; Vol. leg., I 170; Zbiór dok. mpol., II 448, 502–3, 581–2, III 660, 686–7, 692, 793, V 1424, VIII 227, 2280, 2486–8, 2490, 2493; – Arch. Państw. w Kr.: Terr. Crac., t. 6 s. 63, 78, 163, 167, 344, t. 11 s. 25–26, 528, 555, t. 12 s. 61, 178, 185, 233, 330, t. 14 s. 44, 57–59, 212, 215, 307, t. 13 s. 41, 66, 74, 376, 380, t. 15 s. 4–10, 43–44, t. 150 s. 63, 140, 278, 345, t. 151 s. 43, 153.
Franciszek Sikora