Pieniążek Mikołaj z Witowic h. Jelita (zm.1474), podkomorzy i starosta generalny krakowski. Był najmłodszym synem Piotra (zob.) i Anny z Bronocic. W źródłach P. występuje od r. 1417, wówczas jeszcze z matką i braćmi, jako niepełnoletni. Dopiero w r. 1426 stawał samodzielnie przed sądem ziemskim. W r. 1431 poręczał Katarzynie, żonie Mikołaja, kaszt. i star. krakowskiego, za długi Przedbora z Koniecpola. P. związał się z ruchem młodoszlacheckim, czego wyrazem było podpisanie 2 V 1439 aktu konfederacji Spytka Melsztyńskiogo. Po klęsce pod Grotnikami znalazł się w gronie stronników królowej Zofii i współdziałał ściśle ze stronnictwem przeciwników politycznych bpa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego. W r. 1443 objął starostwo bieckie, którego pogranicze szczególnie w tym czasie było narażone na częste wyprawy łupieskie od strony węgierskiej. W r. 1444 zażądał od Michała z Dormanhazy, star. Makowicy, zwrotu zagrabionych podczas najazdu na ziemię biecką rzeczy.

P. należał do zwolenników wprowadzenia na tron polski królewicza Kazimierza, a od początku jego panowania był jednym z najbardziej oddanych mu ludzi. W r. 1448 brał udział w wielkim sejmie polsko-litewskim zwołanym do Lublina i towarzyszył królowi na Litwę. Po powrocie do kraju objął wielkorządy krakowskie. W marcu 1450 zasiadał na sesjach królewskiego sądu nadwornego; t.r. królowa Zofia pożyczyła od P-ka 600 grzywien, dając mu w dzierżawę na trzy lata starostwo sanockie z miastami Sanokiem i Krosnem, z obowiązkiem płacenia jej rocznie 300 grzywien stacji. Dług ten nie został spłacony i P. trzymał starostwo sanockie do końca życia, a później odziedziczyli je jego synowie. W t.r. objął również starostwo sądeckie; w ten sposób skupił w swoim ręku wszystkie starostwa ziem należących do oprawy królowej Zofii. W początkach stycznia 1453 został wyznaczony na pełnomocnika do pertraktacji z księciem Januszem w sprawie przejęcia kupionego przez króla dla Korony Księstwa Oświęcimskiego. Pertraktacje te trwały z przerwami przez cały rok. W kwietniu t.r. P. brał udział w obradach panów polskich w Nowym Sączu, gdzie przedstawił sprawę likwidacji bandy Pobudy, słynącego z napadów na kupców bardiowskich jadących do Krakowa, oraz bandy starosty zamku lipiańskiego Tomasza Tharczaja i Kazana, którzy byli postrachem głównie kupców krakowskich. W zwalczaniu tych rozbojów współdziałał z radą miasta Bardiowa. T.r. P. w imieniu króla przyjmował posłów polskich, wracających z Wrocławia po pertraktacjach w sprawie małżeństwa Kazimierza z Elżbietą, córką cesarza Albrechta II Habsburga, jak również przybywającego z nimi do Krakowa kaznodzieję Jana Kapistrana, któremu miał zapewnić bezpieczeństwo. Na sejmie w r. 1454 uzyskał od króla na cztery lata starostwa lubowelskie i spiskie. Chętnie służył królowi pożyczkami; w r. 1456 król zabezpieczył mu dług 1465 grzywien na dochodach wielkorządów krakowskich. T.r. na polecenie króla układał się z klasztorem Bożego Ciała na Kazimierzu w sprawie budowy szlifierni noży przy młynie królewskim za bramą Szewską i poręczał Mikołajowi Marszałkowi z Dębowca za dług królewski. Na sejmie piotrkowskim w r. 1457 powierzono P-kowi starostwo krakowskie po rezygnacji Jana Czyżowskiego. Równocześnie podwyższono znacznie dochody starosty, aby umożliwić mu utrzymanie większej liczby zaciężnych dla skuteczniejszego ścigania wszelkiego rodzaju rozbójników i zaprowadzenia porządku. W początkach r.n. P. zrezygnował z wielkorządów krakowskich i całą uwagę poświęcił nowym obowiązkom, objął bowiem władzę nad całym południowym obszarem Korony (z wyjątkiem części Rusi i Podola), a od r. 1460 także nad Księstwem Oświęcimskim. Starał się zaprowadzić porządek na pograniczu polsko-węgierskim i w Księstwie Oświęcimskim, gdzie działały różne rozbójnicze bandy. Na tym terenie usadowiła się też, wraz z księciem Januszem, grupa rycerzy, którzy brali udział w wojnie pruskiej, rekompensując sobie na własną rękę nie wypłacony przez króla żołd. Dn. 1 I 1458 P. brał udział w sesji krakowskiego sądu grodzkiego, a 25 I w Bytomiu, jako jeden z pełnomocników, składał mediatorowi księciu toszeckiemu Przemysłowi gwarancje, że zostaną wypełnione warunki ugody zawartej między królem i księciem Januszem, któremu ponadto poręczał obietnicę króla wypłacenia żołdu jemu i jego rycerzom. W kwietniu t.r. brał udział w obradach sejmu piotrkowskiego, gdzie złożył informacje o sytuacji w Księstwie Oświęcimskim; w maju przewodniczył sądowi grodzkiemu krakowskiemu, a w lipcu udał się ponownie na pertraktacje z księciem Januszem. T.r. król mianował P-ka podkomorzym krakowskim.

W styczniu 1459 P. odprawił sądy grodzkie krakowskie, następnie brał udział w sesjach królewskiego sądu nadwornego i w majowym wiecu generalnym krakowskim. W czerwcu t.r. prowadził sprawy w grodzie krakowskim, a później przebywał dłuższy czas w Sanoku. W końcu grudnia t.r. król wyznaczył go na jednego z posłów do rokowań z posłami czeskimi w sprawie planowanego przymierza Kazimierza z Jerzym z Podiebradu. Rozmowy, rozpoczęte 1 I 1460 w Bytomiu, nie przyniosły rezultatu, gdyż posłowie polscy domagali się, «aby prawo dziedzicznego następstwa królowej polskiej Elżbiety z dziada, ojca i brata na nią spływające do tronu czeskiego nie upadło». Na przełomie stycznia i lutego P. przebywał w Krakowie i jako komisarz królewski wziął w obronę kmieci ze wsi Ostrów i Klimontów, należących do klasztoru staniąteckiego, a obciążanych przez klasztor podwyższonymi daninami. Następnie udał się do Sanoka. W końcu marca, wspólnie z Piotrem Komorowskim, poprowadził wyprawę na Borzywoja ze Skrzynna, który pustoszył ziemię oświęcimską i powiat szczyrzycki, obwarowawszy się na Turzej Górze i w Żywcu. Wyprawa zakończyła się sukcesem; dn. 3 IV zdobyto warownię na Turzej Górze koło Dobczyc, a 3 V Żywiec. Pod koniec maja 1460 P. bawił w Sanoku, a w czerwcu przebywał z królową Zofią w Nowym Sączu. Dn. 18 XI, wraz z innymi komisarzami królewskimi, przyjmował przedstawione przez Stanisława Morsztyna rachunki z żup krakowskich i ruskich, a potem udał się na przełożony z czerwca t.r. zjazd z posłami czeskimi do Bytomia, gdzie 29 XI zawarto ze stroną czeską przymierze. Na przełomie l. 1460/1 P. przebywał w Sanoku, załatwiając wiele zaległych spraw sądowych.

W r. 1461 doszło do ostrego konfliktu króla z kapitułą krakowską o obsadzenie biskupstwa krakowskiego. Król zarządził surowe restrykcje wobec kapituły i jej elekta Jakuba z Sienna, a wykonanie wyroków powierzył P-kowi, który zajmował, konfiskował i łupił dobra kościelne (m.in. obydwu Janów Długoszów), ścigał skazanych na banicję opornych prałatów, poprowadził wreszcie wyprawę na zamek pińczowski, gdzie schronił się skazany również na wygnanie Jakub z Sienna. W kwietniu t.r. P. odprawił sądy grodzkie krakowskie, 3 V rozgraniczał dobra klasztoru tynieckiego, a w czerwcu przeprowadzał kontrolę dzierżawionych przez Morsztynów żup solnych krakowskich i ruskich (dn. 25 VI 1461 król potwierdził protokół kontroli). Dn. 16 VII 1461 w celu uspokojenia rozruchów mieszczańskich w Krakowie P. ustanowił na polecenie królowej Elżbiety wadium 80 000 grzywien między Andrzejem Tęczyńskim a mieszczanami aż do powrotu króla do stolicy; nie zdołał jednak zapobiec zabójstwu Tęczyńskiego. Po śmierci królowej Zofii (jesień 1461) P. tracił powoli władzę w Małopolsce. Na przełomie l. 1461/2 odebrano mu starostwa bieckie, sądeckie i oświęcimskie (wcześniej skończyła się dzierżawa starostw spiskiego i lubowelskiego), które przejął Jakub Dembiński, odgrywający coraz większą rolę na dworze królewskim. Dn. 10 I 1462 P. z polecenia króla udał się na ratusz krakowski do rady miejskiej w sprawie wydania winnych zabójstwa Tęczyńskiego. Misja nie przyniosła rezultatu, wobec tego P. zabrał czterech rajców jako zakładników i osadził ich w zamkowej wieży, a później po wyroku dopilnował ich ścięcia. Od marca do lipca t.r. P. przebywał na przemian w Krakowie i w Sanoku. Dn. 25 VIII w Toruniu król wyznaczył P-ka ponownie do komisji kontrolującej dzierżawę żup solnych z pełnomocnictwem przedłużenia Jerzemu i Magdalenie Morsztynom dzierżawy na dalsze dwa lata. Na polecenie króla, wbrew rajcom wielickim, P. wprowadził Macieja z Błędowa, sekretarza królewskiego, kantora przemyskiego i plebana wielickiego, na urząd rektora szkoły i notariusza miejskiego. T.r. podjął kolejną akcję oczyszczania ziemi oświęcimskiej z band, które grasowały pod wodzą Borzywoja ze Skrzynna, a przede wszystkim Włodka z Barwałdu i jego małżonki Katarzyny. P. zebrał rycerstwo z powiatu szczyrzyckiego oraz pewną liczbę najemnego rycerstwa i we wrześniu ruszył, aby powstrzymać rozbójników. Nie zdecydował się jednak na obleganie zajętych przez Włodka zamków. Dopiero po zgromadzeniu większej liczby zaciężnych rozpoczął obleganie zamków Wołek (dziś ruiny na wzniesieniu koło Kobiernic) i Bukowiec (dziś przysiółek wsi Czaniec), które zdobyto 27 X. T.r. P. z polecenia króla ściągał nadzwyczajne podatki i rekwirował środki na wojnę pruską, czym znów naraził się głównie duchowieństwu małopolskiemu. W t.r. zakończył też budowę okrągłej wieży na zamku krakowskim.

W maju 1463 P. przebywał w Krakowie, skąd udał się na czerwcowy sejm do Radomia, a pod koniec miesiąca odprawił sądy grodzkie w Krakowie. Dn. 10 XI t.r. ustąpił z urzędu starosty krakowskiego. Odejście P-ka było najpewniej związane z ostatecznym uspokojeniem rozruchów mieszczańskich w Krakowie, a przede wszystkim z zakończeniem sporu o obsadzenie krakowskiej stolicy biskupiej. Mogło ono być jednym z warunków porozumienia króla z Kościołem, bowiem Długosz, któremu P. mocno dał się we znaki, skomentował ten fakt w ten sposób: «za prześladowanie duchowieństwa odjęte miał starostwo krakowskie, czego się nigdy nie spodziewał…». P. pozostał na urzędzie podkomorzego krakowskiego i na starostwie sanockim. Od tego czasu coraz rzadziej brał udział w życiu politycznym kraju i najczęściej przebywał w Sanoku (np. od 18 XI 1463 do 27 III 1464). W czerwcu 1464 spotykamy go znów u boku króla; dn. 19 VI poręczał Jakubowi Koniecpolskiemu za dług królewski. Odsunięcie się od spraw publicznych tak dotąd ruchliwego, pełnego energii i oddanego królowi człowieka, przypieczętował fakt zabicia 5 I 1465 przez jego syna Jana, archidiakona gnieźnieńskiego, kaszt. ciechanowskiego Jakuba Boglewskiego. P. brał udział w marcowym sejmie piotrkowskim, gdzie brat zabitego, woj. warszawski Mikołaj, wnosił tę sprawę na wokandę sejmową. Kres rozbójnictwu syna położył sam P., łapiąc go i oddając pod sąd bpa krakowskiego Jana Lutkowica z Brzezia. Po zakończeniu wojny trzynastoletniej P. należał do gwarantów traktatu pokojowego przyjętego przez sejm piotrkowski w maju 1467. W r. 1468 P. brał udział w zjeździe wiślickim, a w r. 1470 w listopadowym sejmie piotrkowskim, świadkując na królewskim poręczeniu przywilejów szlacheckich. W r.n. dawał porękę Jakubowi Koniecpolskiemu za dług królewski, a w r. 1472 wydał rozporządzenie w sprawie działek górniczych w Wieliczce. W r. 1473 skazał na śmierć rycerza Jana Wilka za zabicie w Krośnie Jana Suchodolskiego (Suchodolski poddał królowi węgierskiemu Modrą Górę na Spiszu), jednakże król cofnął ten wyrok. W latach tych P. załatwiał też wiele spraw związanych z urzędem podkomorskim.

W r. 1426 w wyniku podziału z bratem Janem schedy po ojcu P. wspólnie z bratem Piotrem otrzymali Witowice, Gotprzydowice (obecnie część Witowic o tej nazwie) i królewską wieś Porębę Dzierżną, na której miał zapisy ich ojciec. W r. 1431 kmiecie królewskiej wsi Poręby Dzierżnej wnieśli przeciw nim skargę do króla o ucisk. W r. 1444 P. kupił od Mikołaja Słupowskiego z Topoli jego część prawa patronatu nad kościołem parafialnym w Szreniawie za dziedzinę w Gotprzydowicach, zwaną Chudzińska, za 100 grzywien, za konia wartości 20 grzywien i za 12 łokci sukna mechelskiego. W t.r. kupił też od Stanisława z Trzcieńca część Rzerzuśni z prawem patronatu kościoła w Gołczy za 300 grzywien i konia wartości 20 grzywien. W r. 1448 obaj bracia sprzedali za 300 grzywien część Rzerzuśni i t.r. podzielili się majątkiem. P-kowi przypadły: Witowice, Gotprzydowice i królewska wieś Poręba Dzierżna, a Piotrowi nowo kupione dobra. Rychło jednak P. powiększył swój majątek, kupując w r. 1450 wieś Jadowniki Mokre za 500 grzywien i za czterech kmieci w Gotprzydowicach od Andrzeja z Jadownik Mokrych. Z kolei w l. 1450–2 za zgodą króla zastawił Pawłowi z Topoli Porębę Dzierżną oraz dał mu własną rolę w Porębie, zwaną Gołubińska, w zamian za całą wieś Topolę (obecnie pole o tej nazwie w Witowicach) i część Szarkówki. W r. 1462 kupił za 40 grzywien siedlisko w Krakowie przy ul. Grodzkiej naprzeciw kościoła Św. Marcina w tyle domu Rafała ze Skawiny, a za 400 grzywien część w Szreniawie. P. miał też dobra w ziemi sanockiej. Po objęciu w r. 1450 starostwa sanockiego nabył część miasta Jaćmierza oraz wsie: Bażanówkę i Bziankę, (1473) wykupił też kilka sołectw we wsiach należących do starostwa sanockiego. W r. 1469 kupił za 60 grzywien część Dobrej. Ze szlachtą ziemi sanockiej przeprowadzał liczne operacje finansowe (zastawy, pożyczki). W r. 1448 P. dał klasztorowi miechowskiemu dziesięcinę z folwarku w Witowicach na anniwersarz za swoją duszę, należał też do bractwa przy klasztorze Cystersów jędrzejowskich. P. zmarł po 7 VI, a przed 7 VII 1474.

P. ożeniony był z Katarzyną, córką Naszona z Pierszyc, której w r. 1451 zabezpieczył na swych dobrach 300 grzywien posagu i wiana. Miał dwie córki: Annę, żonę Jana Pieniążka z Iwanowic h. Odrowąż, i Katarzynę, żonę Henryka Kamienieckiego, kaszt. sanockiego (zob.), oraz sześciu synów: Hieronima (studenta Uniw. Krak. w r. 1472, później księdza), Jakuba (w l. 1492–1506 wojskiego sanockiego), Jana, archidiakona gnieźnieńskiego (zob.), Mikołaja, Piotra (w l. 1484–91 wojskiego sanockiego) i Stanisława, dowódcę wojsk królewskich (zob.).

Mikołaj w r. 1458 był studentem Akad. Krak., później przebywał na służbie u króla węgierskiego i w r. 1474 brał udział w walkach z wojskami króla polskiego i czeskiego, później wraz z wojskami węgierskimi pustoszył pogranicze ziemi wieluńskiej i Wielkopolski. Kazimierz Jagiellończyk skazał go na banicję i konfiskatę dóbr. Kara ta została jednak cofnięta i w r. 1478 Mikołaj wrócił do kraju; w r. 1493 sprzedał za 1760 zł węgierskich dobra rodowe: Witowice, Gotprzydowice, Szarkówkę, Topolę i Dąbrówkę, mieszczaninowi krakowskiemu Pawłowi Czarnemu, przyjętemu do h. Jelita. Dobra te nie wróciły już do Pieniążków.

Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy; Szelińska W., Tomaszewicz J., Katalog dokumentów pergaminowych biblioteki Czartoryskich w Krakowie, Cz. 1, Kr. 1975; – Biskup, Trzynastoletnia wojna, s. 511; Gąsiorowski A., Polscy gwaranci traktatów z Krzyżakami XIV–XV wieku, „Komunikaty Mazur.-Warmińskie” 1971 nr 2–3 s. 262; Heck R., Zjazd głogowski w 1462 r., W. 1962 s. 25–33; Kiryk F., Jakub z Dębna na tle polityki wewnętrznej i zagranicznej Kazimierza Jagiellończyka, Wr. 1967 s. 16–17, 60, 62, 66; Knoppek W., Zmiany w układzie sił politycznych w Polsce w drugiej poł. XV w., „Czas. Prawno-Hist.” T. 7: 1955 z. 2 s. 70; Prochaska A., Konfederacja Spytka z Melsztyna, „Przew. Nauk. i Liter.” R. 15: 1887 s. 301, 305, 306, 308, 401; Rozbiór krytyczny Długosza, II; Studia z dziejów Jasła i powiatu jasielskiego, pod red. J. Garbacika, Kr. 1964 s. 159–60; – Acta capitulorum Crac.; Akta grodz. i ziem., III–V, VIII, XI, XVI; Arch. Sanguszków, II; Cod. epist. saec. XV, I–III; Cod. Pol., I, III–IV; Cod. Regni Pol. et. M. Duc. Lit., I 10–13; Cod. Univ. Crac. I–II; Długosz, Historia; Dokumenty sądu ziemskiego krakowskiego, 1302–1453, Wyd. Z. Perzanowski, Wr. 1971; Index actorum saeculi XV ad res publicas Poloniae spectantium, Kr. 1888 nr 3377; Knigi pol’skoj koronnoj metriki, Wyd. A. Graniczny, A. Mysłowski, W. 1914; Kod. m. Kr., I; Kod. mogilski; Kod. Mpol., IV; Kod. tyniecki; Komoniecki A., Dziejopis Żywiecki, Wyd. S. Szczotka, Żywiec 1937 I 65, 66; Matricularum summ., I; Mon. Pol. Hist., V 167 (błędnie: Jan), 788; Pomniki Dziej. Pol., X cz. 2; Sprawozdania z poszukiwań na Węgrzech, Kr. 1919; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 2022, 2383, 3392–3, 3517, 3525, 3547, 3570, 3605, 3607, 3622, 3649, 3659, 3663, 3697, 3726, 3729–30, 3760, 3816, 3893, 3913, 3925, i s. 594,689; Vol. leg., I 89; Zbiór dok. mpol., III nr 848; – Arch. Państw. w Kr.: Terr. Biec., t. 1 s. 81, 91, 110, Terr. Crac., t. 9 s. 270, t. 10 s. 47, 229, 262, t. 11 s. 369, 494, 495, t. 12 s. 45, 46, 48, 115, 172, t. 14 s. 135, 228, 338, t. 15 s. 123, 145, 224, 289, 359, 412–413, t. 16 s. 96, 104, 106, 134, 150, 174, 189, 194, 209, 218, 234, 250, 269, 303, 309, 322, 324, 331, 337, 343, 393, 403, 406, 440, 444, 448, 453, 456, 476, 477, 496, 509, 512, 513, 517, 531, 566, 581, 582, 596, 597, 622, 658, 671, Terr. Crac., t. 17 s. 60, 83, 181, 204, 205, 213, 328, 387, 451, 491, 534, 587, 589, t. 151 s. 49, 102–103, 200, 239, t. 152 s. 72, 90, 165, 230, t. 194 s. 49, 50, 56, 70, t. 196 s. 49, 50, 156, t. 257 s. 16, 36, 37, 112, 177, 273–274, 281, 377, 415, t. 259 s. 54, 99, 109, 152, Terr. Pilzn., t. 22 s. 145, t. 24 s. 458, Castr. Crac., t. 1 s. 24, t. 3 s. 553; Pracownia Słownika Hist.-Geogr. IH PAN w Kr.: Materiały do t. 5 Kod. Mpol.

Franciszek Sikora