Potocki Mikołaj h. Pilawa (zm. 1676), generał ziem podolskich, komendant Kamieńca w r. 1672. Był synem Mikołaja, hetmana w. kor. (zob.), i jego pierwszej żony Zofii z Firlejów, bratem rodzonym woj. bracławskiego Piotra (zob.) i Stefana, star. niżyńskiego (zob.), przyrodnim Jakuba, pisarza polnego kor. (zob.), i Dominika (zob.).
W r. 1649 P. brał udział w bitwie pod Zborowem «z porządnym ludem swoim» (oddziałami nadwornymi?). W r. 1650, gdy rodzina nie mogła zebrać na czas okupu, by wykupić hetmana wielkiego z niewoli tatarskiej, P. oddał się Tatarom jako zakładnik za ojca i jednocześnie za Adama Hieronima Sieniawskiego. Zebranie pieniędzy przeciągało się; próbę uwolnienia P-ego podjął goniec ormiański Rzpltej Romaszkiewicz, lecz plan porwania hetmanowicza nie powiódł się. Ostatecznie grupa bogatych kupców neapolitańskich, ormiańskich i tureckich zapłaciła żądany okup na zaręczenie P-ego (z inicjatywy P-ego sejmik halicki w instrukcji poselskiej z 29 VII 1668 wystąpił o nobilitację dla jednego z nich – Piroselego Balasioniego). Po powrocie z niewoli domagał się P. od wdowy po A. H. Sieniawskim – Elżbiety zwrotu okupu za jej męża. Pośrednictwo kanclerza kor. Jerzego Ossolińskiego i podczaszego kor. Mikołaja Ostroroga oraz wyroki sądowe spowodowały, że zapłaciła 60 000 złp. Informacje o tych sprawach pochodzą od W. Łozińskiego, który popada w wyraźną sprzeczność, pisząc, że P-ego uwolniono po śmierci jego ojca, tj. po 20 XI 1651, a wówczas wszak nie żył już ani J. Ossoliński (zm. 9 VIII 1650), ani M. Ostroróg (zmarł wiosną 1651). Wg S. Barącza P. został uwolniony w r. 1651 przed śmiercią ojca. Być może więc interwencja Ossolińskiego nastąpiła przed wyjściem P-ego z niewoli. Od 1 X 1654 P. był rotmistrzem chorągwi kozackiej, którą przejął po Tomaszu Sapieże, oboźnym W. Ks. Lit. W l. 1661–3 oddział ten wziął udział w konfederacji wojska kor., wchodząc w skład pułku Andrzeja Modrzejowskiego. W okresie wyprawy zadnieprzańskiej 1663/4 r. wchodził w skład pułku hetmana w. kor. Stanisława Potockiego, a następnie woj. bracławskiego Jana Potockiego. Chorągiew tę posiadał P. do końca 1673 r. Osobisty udział P-ego w wojnach do r. 1671 włącznie jest nieuchwytny. Dość często podówczas spotykało się rotmistrzów tytularnych, natomiast pułkownicy jazdy z reguły byli rzeczywistymi dowódcami, acz nie cały czas przebywali w obozie. P. w r. 1666 i 1671 posiadał pułk jazdy, wskazywałoby to, że raczej uczestniczył w działaniach wojennych. Brał udział na przełomie 1655/6 r. w konfederacji tyszowieckiej. Jego chorągiew uczestniczyła w wyprawie zimowej Stefana Czarnieckiego 1656 r., w potyczce Stanisława Witowskiego pod Przytykiem (12 II), od 15 II konwojowała rekrutów i w bitwie pod Gołębiem nie uczestniczyła, niewątpliwie jednak walczyła nad Sanem w marcu. Jako star. czerkaski wziął P. udział w wyprawie cudnowskiej 1660 r., zapewne na czele własnej chorągwi pancernej. M. in. uczestniczył w walkach pod Lubarem i w bitwie z armią kozacką Jerzego Chmielnickiego pod Słobodyszczami (7 X). Miał P., podobnie jak inni członkowie rodu, duże wpływy na sejmiku halickim, który w l. 1649–74 występował niejednokrotnie w jego sprawach, np. w r. 1658 postulował, aby nadano P-emu w dożywocie majętność berestecką, w r. 1664 wnosił o zwrot poniesionych przez P-ego wydatków na potrzeby wojenne. Posłował z ziemi halickiej na sejm 1658 r. Był marszałkiem sejmiku halickiego 5 VI i 7 VII 1662.
Dn. 22 II 1661 zrzekł się Jan Zamoyski na rzecz P-ego star. kamienieckiego, dn. 5 IV 1662 został P. generałem ziem podolskich, tj. star. kamienieckim i latyczowskim, a jednocześnie komendantem twierdzy kamienieckiej. Od tego czasu w związku ze swymi obowiązkami często przebywał w Kamieńcu Podolskim, w lipcu 1668 został obrany marszałkiem sejmiku przedsejmowego w Kamieńcu Podolskim. W sierpniu 1663 utworzono skwadron dragonii P-ego ze specjalnym przeznaczeniem dla Kamieńca, tak dla wzmocnienia załogi, jak i w celu umożliwienia jej prowadzenia rozpoznania; rozwiązano go w marcu 1667, tworząc na jego miejsce 2 chorągwie jazdy, które miały również podlegać P-emu. Dn. 26 VIII 1671 pułk P-ego wziął udział w bitwie bracławskiej, a następnie w drugim etapie kampanii ukrainnej Jana Sobieskiego, zakończonej zwycięskimi walkami pod Kalnikiem (17–20 X 1671). W okresie 1672 – styczeń 1675 P. posiadał regiment dragonii, który od 1 II 1675 przejął oboźny wojskowy Tomasz Karczewski. W r. 1671 fortyfikacje Kamieńca były w złym stanie i przy tym częściowo wadliwie założone, co w jakiejś mierze obciążało P-ego, acz oczywiście nie tylko on za to był odpowiedzialny. Jan Sobieski w l. 1671–2 uważał, że na wypadek oblężenia miasta przez Turków zdolności i doświadczenie wojskowe P-ego nie wystarczą i potrzebny jest fachowy komendant «w dziele rycerskim biegły i w takim dziele bronienia przeciwko nieprzyjacielowi miast i zamków mocnych niejedną eksperyjencją doświadczony i który by tam wszedł z ochoty a nie z musu» (wotum z 19 II 1672). Jednakże stan fortecy i fakt, że ewentualny komendant musiałby podlegać P-emu, który zamierzał sam objąć dowództwo w razie oblężenia, sprawiało, że w r. 1672 kandydaci odmawiali. Mimo że czausz turecki już 9 XII 1671 przywiózł wypowiedzenie wojny, w Rzpltej nie bardzo w nią wierzono; nie wierzył także P. «Deklarowawszy się na sejmiku [27 IV? 1672] zostawać na Kamieńcu z ni-z-kim de necessariis tej fortecy dotąd się nie znosi» – stwierdzał Sobieski 25 VII 1672. Nie zatroszczył się P. zupełnie o zaopatrzenie Kamieńca w żywność. «Dopiero się ocknął» (Sobieski) dosłownie w przededniu najazdu tureckiego, przyjechał do miasta ok. 29–30 VII i starał się na gwałt nadrobić swe zaniedbania. Podjął z miejsca prace ziemne przy tamach i nad umocnieniami Nowego Zamku, intensywnie dzień i noc prowadzone pod osobistym jego nadzorem aż do nadejścia armii tureckiej. Dn. 31 VII wysłał list do Sobieskiego, prosząc o posiłki. Wygląda na to, że P., nie czując się na siłach sprawować dowództwo, próbował je jakoś rozłożyć na większą ilość osób. Sam objął dowództwo zamków (Starego i Nowego), w mieście sprawowała je sześcioosobowa rada wojenna z miejscowej szlachty pod przewodnictwem «gubernatora obrony» Hieronima Lanckorońskiego przy dużych wpływach bpa kamienieckiego Wespazjana Lanckorońskiego, lecz i P. zachował tu też jakieś uprawnienia. Przy boku P-ego istniała rada złożona z czterech oficerów, w której odgrywał wydatną rolę – jak się zdaje – okresami niemal równorzędną z rolą generała podolskiego – rotmistrz Jerzy Wołodyjowski. Tworzyło to mocno skomplikowaną strukturę dowodzenia. Dn. 12 VIII nadeszły pod Kamieniec oddziały tureckie, 15 VIII podjęły one prace oblężnicze. Dn. 19 VIII Turcy zaproponowali kapitulację. P. pod wpływem W. Lanckorońskiego zdecydował się w oparciu o decyzję niepełnej rady prosić o zawieszenie broni, co spotkało się z protestem poprzednio nieobecnych członków rady; P. zgodził się z nimi. Od 20 VIII rozpoczęło się regularne oblężenie, intensywne ostrzeliwanie twierdzy, 20 VIII P. wespół z Wołodyjowskim podjął próbę wycieczki, która załamała się w ogniu tureckim. «Sam generał z rotmistrzami … dzień i noc czujni, wszędy po zamku i mieście» stanowiska obchodzili (S. Makowiecki). Zapewne 23 VIII uczestniczył w radzie, która uchwaliła opuszczenie Nowego Zamku, by skrócić linię obrony. Stary Zamek wydawał się nadto łatwiejszy do obrony, ponieważ skała, na której był wzniesiony, utrudniała podjęte przez Turków roboty minierskie. Zamysł wykonano w nocy 24/25 VIII, ale mury Starego Zamku nie zapewniały dostatecznej osłony obrońcom. Wobec tego rada wojenna w mieście wystosowała (25 VIII) pismo do P-ego z zapytaniem o szanse obrony; jego wysłannicy na razie skutecznie przygasili nastroje kapitulacyjne. Gdy 26 VIII Turcy wysadzili miną jedną z baszt zamkowych, otwierając wyłom, P. zdołał opanować panikę szerzącą się wśród piechoty. Rano 27 VIII rada wojenna w mieście zwróciła się z zapytaniem o możliwości dalszego oporu. P. próbował spowodować, by to rada podjęła decyzję o kapitulacji i komunikując, że zamek dziś upadnie, dodawał: «Wy radźcie o sobie … a do mnie dajcie znać, jeśli uchwalicie poddać się» (Makowiecki). Nastroje kapitulacyjne na radzie zdecydowanie przeważyły. Na zamku doszło do rozkładu dowództwa, do samorzutnego wywieszenia białej chorągwi. W tej sytuacji rada pod przewodnictwem P-ego uchwaliła warunki kapitulacji, ale Turcy ultymatywnie narzucili swoje: przyrzekli życie, wolność, zachowanie majątku, możliwość wykonywania praktyk religijnych, z tym że wojsko i szlachta ze swym dobytkiem mogli swobodnie opuścić miasto. Dn. 28 VIII wydano Kamieniec, 29 VIII wyszła zeń załoga z P-m na czele i uchodźcy, eskorta turecka odprowadziła ich do Stanisławowa. P. «gdzieś ku Litwie mimo Jaworów» pojechał (przed 15 IX).
Kapitulacja Kamieńca wywołała oburzenie w kraju. Konfederaci gołąbscy w r. 1672 niejednokrotnie domagali się ukarania odpowiedzialnych za poddanie twierdzy z P-m na czele, akt konfederacji z 8 XI 1672 przewidywał oddanie ich pod sąd. Mocno stawiano kwestię osądzenia P-ego na sejmie pacyfikacyjnym (4 I–8 IV 1673). Jak się zdaje, przywódcy konfederatów gołąbskich dostrzegali możliwość związania ze sprawą kamieniecką przywódców malkontentów, przede wszystkim Sobieskiego. Gołębianin Feliks Potocki, gdy P. skarżył się mu, że mimo pokrewieństwa domaga się jego osądzenia, odpowiedział: «wydajże winnego». W rzeczywistości Sobieski był skłócony z P-m, już w 1. poł. 1672 r. krytykował wszak ostro jego zaniedbania w zakresie przygotowań do obrony i jego umiejętności wojskowe. Instrukcja z 2 III 1673 dla posłów od wojska na sejm powstała zapewne pod dużym wpływem Sobieskiego i domagała się właśnie wytoczenia procesu P-emu. Dn. 22 II 1673 Marcin Łoziński oskarżył P-ego, że wraz ze wspólnikami później ujawnionymi, to jest z prymasem Mikołajem Prażmowskim i z Sobieskim, sprzedał Turkom Kamieniec za kilka (potem podawał 12) milionów. Dn. 6 IV rozpoczął się przed sądem marszałkowskim proces Łozińskiego o oszczerstwo. Łoziński zaczął plątać się w zeznaniach, a potem odwoływać swe oskarżenia, początkowo twierdząc, że namówili go do tego przywódcy gołębian Stefan S. Czarniecki i F. Potocki, potem zeznał, że sam wszystko zmyślił. Został skazany na dożywotnie więzienie.
Nie zdążył się wówczas odbyć proces P-ego, uchwalono jednak konstytucję o osądzeniu jego i oficerów kamienieckich na następnym sejmie, jednocześnie zawieszano im do zapadnięcia wyroku prawo do brania udziału na sejmikach i sejmie. Instrukcje sejmików halickich z 2 I i 29 III 1674 domagały się przywrócenia P-emu tego prawa. Zapewne do procesu nie doszło. Brał P. udział w działaniach wojennych 1673 r.; w połowie grudnia był u boku Jana Potockiego, woj. bracławskiego, dowodzącego z Nowosiółki (pod Czarnokozińcami), a później z Jazłowca blokadą kamieniecką. Być może, iż P. przybył dopiero wówczas na teren działań ze swym «regimentem świeżym dragońskim» (a więc nie uczestniczącym w wyprawie chocimskiej). Hetman Sobieski pisał wówczas do Jana Potockiego, aby zlecił P-emu, jako znającemu dobrze topografię Kamieńca i jego okolicy, zaplanowanie napadu na «karawasery kamienieckie przed ruską bramą» i zapewne jego wykonanie. Jak się zdaje P. zdradzał wówczas przejawy nierównowagi psychicznej; tak chyba trzeba rozumieć dalsze zarządzenia Sobieskiego: «Jeśliby też J. P. generał podolski był distractus, abyś W. M. Pan zażyć raczył kogo inszego».
Nie jest pewne, czy po ojcu odziedziczył P. dobra jezupolskie. W r. 1672 podzielił się wraz z bratem Dominikiem spadkiem po zmarłym w r. 1671 trzecim bracie – Jakubie (jakoby to wówczas miał uzyskać Jezupol). Star. czerkaskie zapewne niejako odziedziczył po ojcu. F. Kluczycki myli się twierdząc, że był w r. 1672 star. czerwonogrodzkim. Był P. jałmużnikiem karmelitów bosych w Kamieńcu Podolskim; przekazał, za zgodą Michała Korybuta, pewne sumy i dobra star. kamienieckiego na rzecz karmelitów. Zmarł w r. 1676 w swoich dobrach Strzelce pod Dubnem.
P. był żonaty dwukrotnie: jego pierwszą żoną (ślub po r. 1656) była Katarzyna z Wybranowskich, drugą (ślub między 23 III 1662 a 11 IV 1666) Zofia Świętosława z Dunin-Rajeckich (zm. po 1673), kalwinka, wdowa po podkomorzym brzeskim lit. Władysławie Leszczyńskim i po Adamie M. Sakowiczu, woj. smoleńskim. Oba małżeństwa P-ego były bezdzietne.
P. występuje w „Panu Wołodyjowskim” Henryka Sienkiewicza i w opartych na tej powieści, ale odmiennie ukazujących tę postać, filmach reżyserii Jerzego Hoffmana; „Pan Wołodyjowski” (1969) i „Przygody pana Michała” (1970).
Dworzaczek; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II 171–2; Niesiecki; Żychliński, XIV 27; – Baranowski B., Ormianie w służbie dyplomatycznej Rzeczypospolitej, „Myśl Karaimska” T. 1: 1945–6 s. 131; Górski K., Wojna Rzeczypospolitej Polskiej z Turcją w l. 1672 i 1673, W. 1890 s. 10–11; Jaworski M., Kampania ukrainna Jana Sobieskiego w 1671 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1965 XI cz. 1 s. 102; Kersten A., Z badań nad konfederacją tyszowiecką, „Roczn. Lub.” T. 1: 1958 s. 116; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 III 31, 97, 101, 205, 212–13, 218, 223–8, 265, 319, 321–2, 343–4; Łoziński W., Prawem i lewem, Kr. 1957 I; Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Dwaj królowie rodacy, W. 1980; [Rolle A. J.] Dr Antoni J., Opowiadania historyczne, S. VII, Lw. 1891 s. 4–6, 8–11, 55, 60–2, 67, 78–85; Wanat J., Zakon Karmelitów Bosych w Polsce, Kr. 1979 s. 373; Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., IV 508–9, V 496–7, VI cz. 1 s. 228–9, 248–9, VII cz. 2 s. 412–13, 436–7; tenże, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, W. 1965 s. 166, 170; Wojna polsko-szwedzka 1655–1660, W. 1973; Woliński J., Oblężenie Kamieńca w 1762 [! 1672] r., Zesz. Nauk. Wojsk. Akad. Polit., S. Hist., W. 1966 nr 14 (44) s. 183, 185–6, 189–90, 192–5; Zieliński H., Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 2: 1930 z. 1 s. 7; – Akta grodz. i ziem., XXIV; Chrapowicki J. A., Diariusz, Cz. 1, W. 1978 oprócz indeksu s. 615, 621; Diariusz kołowania i konfederacji pod Gołębiem i Lublinem w 1672 r., W. 1972; Kochowski W., Annalium Poloniae Climacter, Kr. 1683 I 443; [Leszczyński S.], Potrzeba z Szeremetem, Kr. 1661 s. 50; Makowiecki S., Relacja o upadku Kamieńca r. 1672, „Przegl. Powsz.” (Kr.) T. 9: 1886 s. 392–3, 396–7, 400–2, 407–9, T. 10: 1886 s. 46–54, 57–8, 62–7; Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672–1676, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., X cz. 1 s. 259–60, cz. 2 s. 253; Ojczyste spominki, Kr. 1845 II 164–5, 167, 170, 289–90; Pamiętnik dziejów polskich..., Zebrał S. Barącz, Lw. 1855; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I cz. 1 s. 609, 620, 634, 661, 668, 703, 733, cz. 2 s. 860, 948–9, 1028, 1033–4, 1038–42, 1044, 1046, 1060–3, 1068–70, 1073, 1076, 1176, 1184, 1186, 1223, 1232, 1234, 1249, 1253–6; Vol. leg., IV 934, V 117; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V teka 281 nr 12256 (korespondencja P-ego z l. 1662–8), Arch. Kor. Warsz., dz. tatarski nr 62/47, Arch. Skarbowo-Wojsk. dz. 85, nr 79 s. 51–55, nr 95 s. 32–33, 138–154, nr 98 s. 219–221 (regestry popisowe chorągwi M. Potockiego pancernej z lat 1658–1667), Metryka Kor. t. 367 s. 141v., Sigillata t. 3 k. 193v., t. 5 k. 64v.; Arch. Państw. w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków rkp. 170 s. 281–283; B. Narod.: rkp. 6643 nr 49, rkp. 6659 nr 19; B. Ossol.: rkp. 12806/I s. 50–55; B. PAN w Kr.: rkp. 1052 s. 428–430.
Wiesław Majewski