Przerębski (Przerembski) Mikołaj h. Nowina (ok. 1618–1694), starosta tuszyński, poseł na sejmy, kasztelan sądecki. Był synem Romana i jego drugiej żony Marianny z Korycińskich, kasztelanki oświęcimskiej, stryjecznym bratem Zygmunta Karola (zob.).
P. uczył się najpierw w kolegium jezuickim w Rawie Mazowieckiej; był uczniem w r. 1628. W r. 1633 zapisał się na Uniw. Krak., a po roku przeniósł się do Padwy, następnie udał się na dalsze studia do Paryża. W październiku 1639 kontaktował się z królewiczem Janem Kazimierzem, więzionym w zamku Vincennes oraz prowadził rozmowy z francuskim ministrem hr. Chavigny w sprawie ulżenia losu królewicza. Po przybyciu do Paryża poselstwa woj. smoleńskiego Krzysztofa Gosiewskiego przyłączył się do jego orszaku i dalej działał na rzecz uwolnienia Jana Kazimierza. Po powrocie do kraju rozpoczął służbę na dworze królewskim jako dworzanin pokojowy i sekretarz. W r. 1646 był posłem królewskim na przedsejmowy sejmik szadkowski (13 IX); wybrano go wówczas na marszałka sejmiku. Wkrótce (1647?) dostał P. star. tuszyńskie (niegrodowe, dzierżawa wchodząca do star. piotrkowskiego). Z tytułem star. tuszyńskiego brał udział w czerwcu 1648 w sejmiku przedkonwokacyjnym woj. sieradzkiego. Na sejmie konwokacyjnym wyznaczono go, jako sekretarza królewskiego, do popisu wojska kwarcianego. Był na sejmie elekcyjnym, podpisał na nim pakta konwenta oraz – wraz z woj. sieradzkim – sufragia na Jana Kazimierza. Po raz ostatni wymieniono go wówczas z tytułem sekretarza królewskiego, a więc prawdopodobnie po objęciu tronu przez Jana Kazimierza odszedł P. ze służby dworskiej. Był natomiast aktywny w życiu publicznym woj. sieradzkiego. Marszałkował sieradzkiemu sejmikowi przedsejmowemu w lipcu 1652 i sejmikowi relacyjnemu w maju 1653. W okresie «potopu» pozostał wierny królowi. W r. 1656 był, zapewne przejściowo, komendantem garnizonu lubelskiego; 14 VIII t.r. pisał z Lublina do kaszt. sandomierskiego Stanisława Witowskiego «przysłano mi na presydium 100 piechoty…». Orientował się P. w sytuacji militarnej państwa, znał dobrze ruchy wojsk polskich i nieprzyjacielskich, był na bieżąco informowany przez osoby z otoczenia kanclerza kor. Stefana Korycińskiego o zamierzeniach dworu. Zabierając głos w sprawie toczących się rokowań polsko-rosyjskich uważał, iż Moskwę należy straszyć możliwością ugody ze Szwedami celem szybszego sfinalizowania rokowań i uzyskania korzystniejszych warunków. W r.n. był w obozie królewskim pod Krakowem jako komisarz «do wojsk cudzoziemskich» i nadzorujący budowę mostu przez Wisłę. W lipcu otrzymał w związku z tym od króla pełnomocnictwo do werbowania rzemieślników i fundusze na ich opłacenie.
Był P. posłem woj. sieradzkiego na sejm 1658 r.; powołano go na nim do kilku komisji: w sprawie mennicy, w celu wytyczenia granicy między Śląskiem a ziemią wieluńską oraz do tzw. komisji krakowskiej, wyznaczonej w związku z podjętymi pracami nad fortyfikacją Krakowa i koniecznością wypłacenia odszkodowań mieszczanom, których domy lub place miały być zajęte pod obwarowania. Został też P. jednym z komisarzy do rewizji stanu obronności Piotrkowa. Działalność «komisji krakowskiej» przedłużona została na sejmie 1659 r. Na październikowym sejmiku w Szadku 1659 r. wybrano P-ego na deputata do sądów skarbowych woj. sieradzkiego. Był także deputatem do tychże sądów z woj. krakowskiego, wybieranym na sejmiku w Proszowicach w l. 1659 i 1661. W październiku 1663 marszałkował znowu sejmikowi sieradzkiemu w Szadku, został wówczas wyznaczony na rotmistrza pow. piotrkowskiego, deputata do wojewodzińskich sądów skarbowych oraz powierzono mu poselstwo do króla. Był marszałkiem sejmiku przedsejmowego w Szadku w grudniu 1667 i został na nim wybrany na posła na pierwszy sejm nadzwycz. w r. 1668 (podpisał obwieszczenie o jego zerwaniu). Elekcję Michała Korybuta w r. 1669 podpisał z woj. sieradzkim. W r.n. podjął starania za pośrednictwem Hieronima Olszowskiego, brata podkanclerzego kor., o jakąś kasztelanię mniejszą. Chodziło mu o uzyskanie godności senatorskiej bez ponoszenia kosztów związanych ze zdobyciem kasztelanii większej. Miał P. także dobre stosunki z kanclerzem Janem Leszczyńskim. Dn. 8 III 1671 uzyskał upragnioną nominację na kasztelanię sądecką.
W czasie konfederacji gołąbskiej P. stał przy królu Michale Korybucie i wraz z pospolitym ruszeniem woj. krakowskiego (był marszałkiem koła na zjeździe pod Kucharami 25 VIII) znalazł się w obozie pod Gołębiem i Lublinem. Dn. 26 X 1672 brał udział w naradzie senatorów w namiocie królewskim. W r.n., na sejmie «pacyfikacyjnym», wyznaczony został na komisarza do rewizji skarbu kor., a ponadto powołany w skład dwudziestoczteroosobowej rady wojennej przy królu. Sejm ten wyznaczył go również na rezydenta na pierwszą ćwierć drugiego półrocza t.r. W okresie bezkrólewia działał na terenie woj. krakowskiego; był jedynym senatorem na sejmiku przedkonwokacyjnym w Proszowicach 29 XII 1673. Na elekcji głosował na Jana Sobieskiego. Na sejmie koronacyjnym w r. 1676, wraz z częścią senatorów, opowiedział się wyraźnie za polityką pokojową wobec Turcji, wychodząc z założenia, iż Polska nie dysponuje odpowiednimi środkami do przeciwstawienia się tak wielkiemu mocarstwu. Podpisał również uchwaloną przez ten sejm generalną konfirmację praw, przedstawioną królowi do zatwierdzenia. Z sejmu grodzieńskiego 1678–9 r. wyznaczono go na komisarza do uregulowania granicy polsko-austriackiej (każdy z senatorów biorący udział w pracach komisji miał otrzymać gratyfikację w wysokości 1 200 zł). P. pełnił nieformalną rolę przewodniczącego komisji, utrzymując stały kontakt z rezydentem cesarskim w Warszawie, z komisarzami śląskimi we Wrocławiu oraz swymi kolegami. Sejm z r. 1690 przedłużył prace tej komisji na l.n., z uwagi na słaby postęp prac związany m. in. z częstym niestawianiem się na umówione spotkania komisarzy cesarskich.
P. był człowiekiem zamożnym, aczkolwiek stale obciążonym długami, i niemal bez przerwy procesował się ze spadkobiercami Maksymiliana, Zygmunta Karola i Izabeli Przerembskich. W skład jego posiadłości, obok rodowego Przerębu, wchodziły Przerębów, Wola Przerębska, Bartodzieje, Dąbrowa, Łąki, Knieje, Cieśle, Bobry Małe, Jacków, Pławno, Secymin, Rogaczów, Skrzydłów, Szczepocice, «Rzeżęcice», Lipie, Małuszyce, folwark Szopów z młynami, części u Św. Anny w ziemi sieradzkiej oraz położona w ziemi krakowskiej pod Niepołomicami Igołomia z browarem i gorzelnią. Do tego należałoby włączyć część dóbr ruskich po Maksymilianie, które jednakże w większości zostały wniesione przez Annę Mohilankę w dom Potockich. Stało się to dla P-ego źródłem niekończących się procesów, a nawet skargi na Potockich skierowanej do króla Jana III w liście datowanym z Lublina 16 V 1680, w którym błagał króla o opiekę przed niechybną ruiną, gdyż jak pisał – Potoccy przywłaszczywszy sobie bezprawnie kosztowności i dobra po Annie Mohilance na co najmniej «kilkakroć stotysięcy, w srebrach, złotach, klejnotach i zapisanych dobrach», doprowadzają go do ostatecznej ruiny. Straty swoje z tego tytułu oceniał na ponad 250 000 zł poprzez przerzucenie na niego wszystkich wierzytelności po Maksymilianie i Zygmuncie Karolu. Wielokrotnie musiał zastawiać swoje dobra dziedziczne celem uzyskania niezbędnych sum na spłacanie wierzycieli. Oprócz star. tuszyńskiego trzymał P., wniesione mu przez drugą żonę, star. szydłowskie z dzierżawą pierzchnicką w woj. sandomierskim. Królewszczyzny te scedował za zgodą króla na rzecz syna Stefana ok. r. 1682. Zmarł w r. 1694, na krótko przed 20 VIII, na co wskazuje wystawiona tegoż dnia nominacja na kaszt. sądeckiego dla Michała Czernego, pośpiesznie wysłana przez posłańca do zainteresowanego.
P. dwukrotnie wchodził w związki małżeńskie. Pierwszą jego żoną była Anna Konstancja Wieruska, krewna Lubomirskich, zmarła w r. 1655 (wystawił jej nagrobek z czarnego marmuru w kościele Franciszkanów w Krakowie), drugą Jadwiga Wiktoria Wilamówna, 1. v. Sieniutowa, 2. v. Lanckorońska. Z pierwszego małżeństwa P. pozostawił synów: Jana Władysława (zob.), Stanisława, chorążego sieradzkiego, oraz Stefana, kaszt. konarskiego-sieradzkiego, który w młodości odbył podróż po krajach Europy Zachodniej, a po powrocie był na dworze króla Jana III w charakterze majordoma królewicza Konstantego. Miał też syna Mikołaja, o którym jednak nie wiadomo nic bliższego (B. Ossol.; rkp. 14616 s. 45–52, list oryginalny do ojca z 14 X 1682).
Estreicher; Niesiecki (z błędami); Okolski; Uruski; Elektorów poczet, s. 290; Katalog zabytków sztuki w Pol., IV 114, 116; – Kobierzycki J., Przyczynki do dziejów ziemi sieradzkiej, W. 1915–10 I 91, II 92–4, 101; Kubala J., Jerzy Ossoliński, Lw. 1924 s. 270, 446; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1976; Przyboś A., Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936 s. 150; Tomkiewicz W., Więzień kardynała, W. 1957 s. 144–5, 148–9, 220; Wasilewski T., Jan Kazimierz. Ostatni Waza na tronie polskim, Kat. 1984 s. 31–2; – Akta sejmikowe woj. krak., II–IV; Album stud. Univ. Crac., IV 148; Arch. nacji pol. na uniw. padewskim, I; Diariusz kołowania i konfederacji pod Gołębiem i Lublinem w r. 1672, Wr. 1972 s. 50; Kaffka T., Obserwa życia regularnego…, Kr. 1772 (Dedykacja z genealogią Przerembskich); Pamiętniki o Koniecpolskich, Wyd. S. Przyłęcki, Lw. 1842 s. 199–200; Receptiones seu instalationes ad episcopatum… ecclesiae cathedralis Posnaniensis…, „Roczniki Tow. Przyj. Nauk Pozn.” T. 35: 1908 [druk.] 1909 s. 121; Rejestr poborowy woj. krakowskiego z r. 1629, Wr. 1956 s. 177; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; Vol. Leg., IV 166, 203, 217, 528, 542, 548, 560, 621, V 32, 102, 107, 135, 283, 335, 584, 785; – AGAD: Sigillata, t. 11 s. 283, t. 15 s. 46v.–47; B. Czart.: rkp. 1376 s. 469–471, rkp. 3738 s. 33–34, 39, 43, 55–56, 59, 61–63, 69–70, 73, 75, 83, 85–87, 89–90, 93–95, 111–113, 115, 117–119, 123, 135–137, 236; B. Jag.: rkp. 6147 t. 7 k. 81–83, rkp. 7872 k. 23–24, 51; B. Kórn.: rkp. 11449–11453, 11473 (bez paginacji); B. Narod.: rkp. 3093 k. 13–14, rkp. 6634, k. 130v.–131v., rkp. 6892 k. 37–38; B. Ossol.: rkp. 90 k. 275v.–277, rkp. 189 s. 96–98, rkp. 14224 s. 63–66, rkp. 14616 s. 1–39, 41–72, 77–95, 219, 271–274; B. PAN w Kr.: rkp. 690 k. 158–164, rkp. 2255 k. 4–5, rkp. 8342 s. 445, 515, 545, 683, 852, 920, 923, 1006, 1067, 1074, 1071, 1081; B. Uniw. Warsz.: rkp. 27, s. 104–107; WAP w Kat.: Arch. Pol. Rok., rkp. 248 (bez paginacji).
Janusz Byliński