Radziwiłł Mikołaj h. Trąby (ok. 1546–1589), łowczy lit., później wojewoda nowogródzki.
R. był starszym synem Mikołaja zwanego Rudym (zob.) oraz Katarzyny z Tomic Iwińskiej, bratem Krzysztofa «Pioruna» (zob.).
Prawdopodobnie R. uzyskał tylko domowe wykształcenie. W r. 1561 ojciec, ówczesny woj. trocki i hetman najwyższy lit., zabrał go ze sobą na wyprawę do Inflant przeciw Moskwie. Na sejmie lit. odbywającym się w r. 1563 w Wilnie został R. wyznaczony w skład poselstwa, wysłanego pod przewodnictwem jego stryja Mikołaja «Czarnego» (zob.), na sejm warszawski 1563/64 w celu omówienia unii z Koroną. Wraz z nim zjawił się w Warszawie w początku grudnia 1563 i przy okazji powitania Litwinów przemawiał w imieniu «paniąt i inszych z rycerstwa». Jesienią 1567 R. był rotmistrzem zaciężnej roty husarskiej liczącej 200 koni. W końcu t. r. na tzw. wyprawę radoszkowicką Zygmunta Augusta przeciw Moskwie wystawił ponadto «z chęci swej» 100 husarzy. W połowie lutego 1568 na czele własnego pocztu, chorągwi ojca i zaciężnej roty pod Mikołajem Sieniawskim (razem ok. 600 koni husarii) oraz oddziału 1 600 Kozaków wyruszył z rozkazu królewskiego na niszczycielską wyprawę do południowo-wschodnich Inflant i ziemi pskowskiej. Po drodze dołączyły do niego posiłki księcia Kurlandii Gottarda Kettlera (200 rajtarii i 100 piechoty) oraz załogi pogranicznych zamków, mianowicie z Brasławia (100 jazdy), Drui i Dyneburga (50 jazdy i 100 piechoty). Ciągnąc «lekkim chodem» z Dyneburga na Rzeżycę (Rositen) i Lucyn, gdzieś w okolicach tych zamków, R. z Sieniawskim pobili znaczny oddział moskiewski (ok. 3 tys. ludzi); następnie udali się w kierunku Pskowa, pustosząc położone na południe od niego tereny, m. in. zdobyto wówczas i spalono miasto Wyszhorodek (Wyszni Gorodek).
Zygmunt August wystawił R-owi nie datowany przywilej na woj. nowogródzkie po śmierci Pawła Iwanowicza Sapiehy. Wydaje się, że nastąpiło to w l. 1566–7 (lub 1569–70), chociaż w uzasadnieniu nominacji wspomniano jedynie zasługi jego ojca Mikołaja «Rudego», piastującego od początku 1566 r. urzędy woj. wileńskiego i kanclerza lit. Ponieważ Sapieha przeżył ostatniego Jagiellona (zmarł dopiero w początkach r. 1579) do objęcia woj. nowogródzkiego przez R-a na razie nie doszło. W końcu 1569 r. król proponował mu natomiast przekazanie w zastaw dzierżaw bobrujskiej i luboszańskiej za sumę 8 tys. kóp gr lit., lecz listy zastawne odesłał Mikołaj «Rudy» wyjaśniając, że syn nie dysponuje tak znaczną sumą pieniędzy. Przywilej na woj. nowogródzkie, ale z zastrzeżeniem praw dożywotnich P. Sapiehy, wystawił R-owi ponownie w dn. 20 IV 1574 Henryk Walezy. Nieco wcześniej, prawdopodobnie podczas sejmu koronacyjnego Walezjusza, uzyskał on nominację na łowczego lit. oraz związaną z nim funkcję nadzorowania lasów królewskich w Wielkim Księstwie. Urząd objął dopiero wskutek umowy zawartej w Wilnie dn. 12 VII t. r. z woj. smoleńskim Grzegorzem (Hrehorym) Wołłowiczem, który piastował tę godność z nadania Zygmunta Augusta. Ustępstwo było niewątpliwie wymuszone przez Mikołaja «Rudego» pod pretekstem wcześniejszej daty przywileju syna, niż potwierdzenie Wołłowicza na godność łowczego, wystawione także przez króla Henryka.
W czasie pierwszego i drugiego bezkrólewia R. nie odgrywał istotniejszej roli. Wiadomo jedynie, iż podobnie jak ojciec R. skłaniał się w r. 1575 ku Habsburgom. Dn. 1 IX 1576 otrzymał po cesji ojca star. grodowe mozyrskie, natomiast 6 III 1578 Stefan Batory zwolnił go od obowiązku uiszczania opłat na rzecz skarbu z tytułu dzierżawy tegoż starostwa. W początku lutego 1579 podczas łowów Batorego w Krynkach powitał R. króla przybywającego po raz pierwszy na teren Wielkiego Księstwa. Latem t. r. uczestniczył w wyprawie wojennej pod Połock, na którą wspólnie z ojcem i bratem wystawił prywatny poczet liczący 1 tys. jezdnych i 100 pieszych żołnierzy. Po zakończonej sukcesem kampanii Stefan Batory 18 X t. r. mianował go wreszcie woj. nowogródzkim; w t. r. ojciec cedował mu także dzierżawę merecką. W połowie marca 1580 listami królewskimi wezwano R-a na zjazd stanów Wielkiego Księstwa do Wilna, na którym zapadły uchwały dotyczące dalszego udziału Litwinów w wojnie z Moskwą. Na wyprawę pod Wielkie Łuki przyprowadził R. również prywatny poczet. W dn. 15–16 VIII t. r. brał udział pod dowództwem ojca w oblężeniu zamku Uświat, leżącego na drodze do celu ekspedycji, a od 26 VIII t. r. znajdował się w obozie pod Wielkimi Łukami. Podobnie w r. n. uczestniczył z własnym pocztem prywatnym w walkach pod Pskowem. Obóz pod oblężoną twierdzą opuścił R. wraz z królem w początku grudnia 1581. Podpisał wówczas w Wilnie akt fundacji kolegium jezuickiego w Połocku ustanowionej przez Stefana Batorego. Po powrocie z kampanii pskowskiej brał udział w sejmiku nowogródzkim, a następnie udał się do Wołkowyska na zjazd stanów Wielkiego Księstwa obradujący w 2. poł. stycznia 1582 nad uchwaleniem podatku na zapłatę żołdu dla wojska. Dn. 17 X t. r. uczestniczył w Turcu w weselu swego brata Krzysztofa «Pioruna» z Katarzyną Tęczyńską.
Jako senator R. nie angażował się w nurt wydarzeń politycznych. Po śmierci Stefana Batorego odwiedził w końcu grudnia 1586 w Grodnie jego ciało. Jego zapatrywania z czasów bezkrólewia w r. 1587 nie są znane. Prawdopodobnie był początkowo zwolennikiem obioru arcyks. Maksymiliana Habsburga. W połowie listopada t. r. był w Wilnie na zjeździe głównym Wielkiego Księstwa, na którym wybrano go w skład poselstwa lit. do pertraktacji z obydwoma pretendentami do tronu. Nie uczestniczył w sejmie koronacyjnym Zygmunta III, ale jeszcze podczas trwania tego sejmu uznał jego wybór na króla. W lutym 1588 król zamierzał wynieść go na star. żmudzkie po ewentualnym ustąpieniu z tej godności Janusza Kiszki. R. negatywnie oceniał fakt uwięzienia arcyks. Maksymiliana przez Jana Zamoyskiego. Dn. 29 IV t. r. brał udział w Grodnie w ceremonii wyprowadzenia zwłok Stefana Batorego na pogrzeb do Krakowa. W listopadzie t. r. uczestniczył w konwokacji senatorów lit. z Zygmuntem III w Brześciu Lit. W dwóch pierwszych latach panowania Wazy należał R. do grona jego zwolenników, jednakże na uczestnictwo w realizacji jego przedsięwzięć politycznych, mimo zachęt króla, nie pozwalało mu słabe zdrowie. W r. 1589 wypowiedział się przeciw ekskluzji Habsburgów od tronu polskiego. Zygmunt III w nagrodę za poparcie swej polityki po sejmie pacyfikacyjnym 1589 r. zezwolił R-owi cedować star. sądowe mozyrskie dla dziesięcioletniego wówczas syna.
Dużo uwagi zajmowały R-owi sprawy majątkowe. Jeszcze za życia ojca skoncentrował swe działania na wykupywaniu z zastawów obciążonych przezeń dóbr dziedzicznych. Na ten cel przeznaczał poważne sumy, mianowicie przed r. 1580 odkupił Wiżuny (pow. wiłkomierski) za 2 tys. kóp gr lit., a dodatkową sumę 1 200 kóp gr lit. wypłacił z tego tytułu swemu ojcu, ponadto Żyrmuny (pow. lidzki) za 800 kóp gr lit., Ostrów (woj. nowogródzkie) za sumę 3 300 kóp gr lit., Perepont alias Święte Jezioro (woj. trockie) za 2 tys. kóp gr lit. oraz wieś Morkuny (pow. oszmiański) za 400 kóp gr lit. Następnie w l. 1581–2 uwolnił kolejne majętności: Lipiczno (pow. lidzki) za 2 400 kóp gr lit., księstwo Dubinki (woj. wileńskie) za 1 005 kóp gr. lit. i Miadzioł (pow. oszmiański) za sumę 1 tys. kóp gr lit. Ponadto ojciec przekazał mu na własność dobra Sereje (woj. trockie) i Żuprany (pow. oszmiański). Na skutek działu przeprowadzonego z bratem 7 VIII 1584 przekazał mu odkupione przez siebie Wiżuny, natomiast prócz wymienionych wyżej majętności wziął na swoją część także Soleczniki (woj. wileńskie), Andruszewszczyznę, Bielicę, Dokudów, Sielco, Zblany (pow. lidzki) oraz Indurę (pow. grodzieński). W r. 1586 Stefan Batory żądał od R-a zwrotu Indury, jako dóbr niegdyś królewskich nieprawnie uzyskanych przez Radziwiłłów. Rewindykacji przeszkodził zapewne rychły zgon króla. Pierwsza żona Aleksandra z kniaziów Wiśniowieckich (zm. ok. 1575), córka star. czeczerskiego Iwana, a wdowa po marszałku i pisarzu hospodarskim Janie Szymkowiczu, poślubiona w 2. poł. 1569 r. zapisała R-owi testamentem sporządzonym 18 XI 1573 sumę zastawną 3 tys. kóp gr lit. na królewszczyźnie Kiemiany (pow. upicki), oraz sumę tej samej wysokości opartą na dożywociu dworów Horodna i Kozakowszczyzna (pow. lidzki), a ponadto dobra Mały Możejków (pow. lidzki), które posiadała po pierwszym mężu. Po jej śmierci R. ustąpił w r. 1578 z jej dóbr dożywotnich, gdy brat pierwszego jej męża dworzanin królewski Filip Szymkowicz wypłacił mu sumę 1 900 kóp gr lit.; zatrzymał natomiast królewszczyznę Kiemiany.
R. był wyznawcą konfesji kalwińskiej, którą przyjął podobno w r. 1564 wspólnie z ojcem i bratem. Dn. 15 II 1577 poświadczył akt sprzedaży przez ojca placu i dworu tzw. Hornostajowskiego w Wilnie dla starszych zboru wileńskiego «na którymby zbudowali dom ku przepowiadaniu prawdziwego słowa bożego». Osobiście fundował w r. 1584 zbór w Serejach. Andrzej Wolan zadedykował mu utwór skierowany przeciw jezuitom wileńskim pt.: „Idololatriae Loiolitarum Vilnensium oppugnatio … „(Vil. 1583), a Walenty Kownacki drugie wydanie polskie dzieła Erazma z Rotterdamu pt.: «Rycerstwo chrześcijańskie a żywot duchowny” (Wil. 1585). Leksykograf Jan Mączyński m. in. R-owi przypisał swój „Lexicon Latino-Polonicum” (Regiomonti Borussiae 1564), natomiast Maciej Stryjkowski księgi V, XVIII i XXIV „Kroniki Polskiej, Litewskiej, Żmodzkiej i wszystkiej Rusi” (Królewiec 1582). R. zmarł 18 XII 1589 w Dokudowie. Pogrzeb odbył się w początku r. n. w zborze kalwińskim w Dubinkach.
Pierwsze małżeństwo R-a z Aleksandrą z Wiśniowieckich było bezdzietne. Z drugą żoną, Heleną z Hlebowiczów (zm. 1583), córką Stanisława z linii na Połonce, miał czworo dzieci: Jerzego, kaszt. trockiego (zob.), Zofię (zm. 1614) 1.v. za star. żmudzkim Jerzym Chodkiewiczem, 2.v. za marszałkiem w. lit. Krzysztofem Dorohostajskim (zob.), Katarzynę (zm. po 1613), 1.v. za kaszt. żmudzkim Mikołajem Naruszewiczem (zob.), 2.v. za star. uszpolskim Piotrem Gorajskim (zob.); czwarte dziecko, córka, zmarła jako niemowlę.
Miedzioryt Hirsza Leybowicza w Zbiorach Ikonograficznych B. Narod. w W., reprod. w: Wobe M. F., Icones familiae ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758] nr 32; – Estreicher; Kojałowicz, Compendium; Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich..., Wil. 1857 s. 78 (drzeworyt M. Starkmana); Święcki T., Historyczne pamiątki znamienitych rodzin i osób dawnej Polski, W 1859 II; Boniecki, Poczet rodów; Dworzaczek; Genealogia atque Familia Ducum Radivilorum, w starodruku: Orationes tres in obitum trium Illustris. Ducum Radivilorum, Brunsbergae 1603; Niesiecki; Wolff, Kniaziowie lit.-rus.; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; Żychliński; Pergamentų katalogas, Wyd. R. Jasas, Vil. 1980; – Bartoszewicz K., Radziwiłłowie, W.-Kr. 1928; Halecki O., Dzieje unii Jagiellońskiej, Kr. 1920 II; Jankowski Cz., Powiat oszmiański, Pet. 1896 I 115–16; Karpowič T. A., Portrety iz Niesviža i Grodno v sobranii Gosudarstvennogo Chudožestvennogo Muzeja B. S. S. R., „Muzej” nr 1 s. 140; Kosman M., Reformacja i kontrreformacja w Wielkim Księstwie Litewskim w świetle propagandy wyznaniowej, Wr. 1973; Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XVII cz. 2 s. 148, XVIII cz. 1 s. 86; Kotłubaj E., Życie Janusza Radziwiłła, Wil. i Witebsk 1859 s. 16; Lappo I. I., Litovskij Statut 1588 g., Kaunas 1934–6 I cz. 1; tenże, Velikoje Knjažestvo Litovskoje vo vtoroj polovinie XVI stoletija. Litovsko-russkij povet i jego sejmik, Juriev 1911; tenże, Velikoje Knjažestvo Litovskoje za vremja ot zaklučenija Lublinskoj unii do smerti Stefana Batorija (1569–1586), S.-Pet. 1901 I; Lepszy K., Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego (1589–1592), Kr. 1939; Łukaszewicz J., Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwie, P. 1841 I 25; Mayer E., Des Olmützer Bischofes Stanislaus Pawłowski Gesandtschaftsreisen nach Polen 1587–1588, Wien 1861 s. 71; Merczyng H., Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Rzeczypospolitej, W. 1905 s. 96, 133; Załęski, Jezuici, I; – Akta Unii; Akty Vil. Archeogr. Kom., VIII, XX; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, XIII; Archiwum domu Sapiehów, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1892; Arch. Sanguszków, VII; Arch. Zamoyskiego, III; G. I. [Gruszczyński Jan], Wtargnienie w Moskiewski kraj Jego Książęcej Miłości Pana Mikołaja Radziwiła, które było w roku 1568, [b. m. i r. – po 1581]; Kojałowicz W. W., Fasti Radiviliani, Vil. 1653 s. 42–3; Litterae nuntiorum apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes, Wyd. G. Velykyj, Romae 1959 I; Mon. Pol. Vat, IV, VII 63; Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae, z. 1; Zabytki z wieku XVI, Wil. 1911; Piotrowski J., Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków, Wyd. A. Czuczyński, Kr. 1894; Rojzjusz P., Carmina, Kr. 1900 II 108; Rymsza A., Deketeros akroama, to jest dziesięćroczna powieść wojennych spraw Krzysztofa Radziwiła, Wil. 1585 s. 21, 25, 77, 87; Scrip. Rer. Pol., VIII (Archiwum domu Radziwiłłów); Stryjkowski M., Kronika Polska, Litewska, Żmodzka i wszystkiej Rusi, Królewiec 1582 s. 787; Vol. leg., II 30; Węgierski A., Libri quattuor Slavoniae reformatae, W. 1973; Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze, przez J. U. Niemcewicza, wyd. nowe Lipsk 1839 II 323; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. I (dok. perg.) nr 7831, 7868, 7902, 7908, Dz. II teka 1 nr 62: 63, Dz. IV koperta 288, 503, Dz. XI nr 20–23; B. Czart.: rkp. 1352 s. 260 (Herbarz lit. W. Kojałowicza z r. 1658, tzw. Nomenclator); B. Raczyńskich: nr 71.
Henryk Lulewicz