Radziwiłł Mikołaj h. Trąby (zm. 1529/30), biskup żmudzki. Był synem Mikołaja, kanclerza W. Ks. Lit. (zob.) i Elżbiety z Sakowiczów, bratem Jana, star. żmudzkiego (zob.).
W r. 1514 R., jeszcze kleryk niższych święceń, nie mając dwudziestu lat został wysunięty jako kandydat na biskupstwo żmudzkie (miednickie). Podawana w literaturze (W. Maciejewska, Z. Szostkiewicz) informacja, jakoby R. był uprzednio franciszkaninem, nie odpowiada prawdzie (błąd wynikł ze złego odczytania zapisu «cler. ord. min.» w „Hierarchia catholica” III 239). Wyniesienie zawdzięczał R. niewątpliwie interwencji ojca oraz stryja Wojciecha, bpa wileńskiego (zob.). W związku ze staraniami o biskupstwo żmudzkie R. udał się w r. 1515 do Rzymu, gdzie 6 VII t. r. papież przyznał mu administrację diecezji, zapewne do czasu dopełnienia warunków wymaganych do objęcia biskupstwa. R. był chorowity, cierpiał na skrofuły (przewlekła gruźlica węzłów chłonnych szyi), pobyt we Włoszech wykorzystywał na leczenie. W grudniu 1515 był w Bolonii podczas zjazdu króla francuskiego Franciszka I z papieżem Leonem X. Dn. 14 XII podczas ceremonii uzdrawiania chorych przez króla francuskiego R. znajdował się w grupie chorych na skrofuły. Po krótkotrwałej poprawie R. ponownie zapadł na zdrowiu i wierząc w cudotwórczą moc króla francuskiego, udał się do Paryża, starając się o ponowne uzdrowienie przez Franciszka I. Gdy jednakże nie uzyskał audiencji, Radziwiłłowie zwrócili się z prośbą o poparcie do Zygmunta I, przebywającego w tym czasie na Litwie. Zygmunt I skierował list, datowany na początek lub koniec 1517 r., do króla francuskiego z prośbą o uzdrowienie R-a. Nie znamy jednak zakończenia tej sprawy. Za granicą R. przebywał zapewne do końca 1521 r. Przypuszczalnie odbył studia i przyjął wyższe święcenia.
Na Litwie R. jest potwierdzony od 1522 r. już z pełnią władzy biskupiej. Zajmował trzecie miejsce wśród panów rady W. Ks. Lit. W czasie pobytu króla na Litwie przebywał w jego otoczeniu. W marcu 1522 w Grodnie R. kilkakrotnie świadkował na dokumentach królewskich i brał udział w sądach królewskich, m. in. 8 III wymieniony jest jako świadek w dokumencie królewskim potwierdzającym przywileje monasteru kijowskiego św. Mikołaja. Dn. 9 VIII t. r. świadkował na dokumencie przywileju Zygmunta I dla woj. wileńskiego Olbrachta Gasztołda. Dn. 4 XII razem z innymi panami rady W. Ks. Lit. złożył R. przysięgę, że w przypadku śmierci Zygmunta I uznają Zygmunta Augusta wielkim księciem Litwy. W otoczeniu króla przebywał do końca grudnia, dn. 21 XII świadkował na dokumencie królewskiego przywileju dla Konstantego Ostrogskiego. R. brał udział 18 X 1529 w uroczystym akcie wyniesienia Zygmunta Augusta na tron wielkoksiążęcy.
Stosunki R-a z kapitułą katedralną żmudzką nie układały się dobrze. Jednym z powodów był zatarg, jaki kapituła miała z ojcem R-a, który zawłaszczył majątek ruchomy i dom w Wilnie zapisany kapitule przez poprzedniego bpa żmudzkiego Marcina. R. zobowiązał się odebrać od ojca spadek, co też uczynił, jednakże cały fundusz zachował dla siebie. Wywołało to oburzenie i spór trwający do końca życia R-a. Dn. 8 XII 1527 R. erygował fundowaną przez siebie pierwszą prałaturę – archidiakonat, do której uposażenia przyłączył również dochody probostwa w Krakinowie (dawniej patronatu królewskiego). Zachował przy tym dla siebie i następców na biskupstwie prawo patronatu, co stało się źródłem nowych konfliktów z kapitułą żmudzką. Doniesienia o skandalach i występkach, jakich dopuszczał się R. («infinitis paene ac inauditis scandalis et publicis excessibus, postposito timore Dei et omni verecundia, licentiosissime debachabatur») spowodowały wysłanie przez króla i arcybpa gnieźnieńskiego Jana Łaskiego w końcu r. 1527 na Litwę i Żmudź wizytatorów. Wizytację diec. żmudzkiej miał przeprowadzić Wawrzyniec Międzyleski, bp kamieniecki, od wielu lat dosyć blisko związany z Radziwiłłami. W r. 1528 kapituła miednicka wniosła skargę na R-a do papieża Klemensa VII o samowolne dysponowanie fundacjami i obsadzanie parafii w Krakinowie. W celu uspokojenia sprawy Zygmunt I zwrócił się do papieża 4 IX t.r. z prośbą o prowizję na archidiakonię żmudzką dla Jerzego Talata (Taliat), popieraną i przez bpa wileńskiego Jana i R-a. W r. 1529 papież aprobował erygowaną przez R-a archidiakonię i udzielił prowizji J. Talatowi. Za rządów biskupich R-a fundowano kilka nowych kościołów w diecezji oraz powiększono uposażenie paru już istniejących, były to fundacje szlacheckie i królewskie. R. rozpoczął stawianie murowanego kościoła katedralnego w Worniach, lecz nie ukończył go przed śmiercią.
Z działów rodzinnych schedy pozostawionej przez ojca, przeprowadzonych, jak się przyjmuje, na Boże Narodzenie 1526 r., R. otrzymał czwartą część. Wiadomo, że była to część dóbr goniądzko-rajgrodzkich, w tym dobra knyszyńskie, oraz część majątków lit. Dział R-a jest trudny do ustalenia, ponieważ między sukcesorami trwały nieporozumienia odnośnie do podziału majątku, a R. na równi z braćmi toczył spory z matką o granice majętności podlaskich. Dopiero pod sam koniec życia R-a, ok. 1529 r. Zygmunt I potwierdził działy rodzinne. Z majątków swoich R. w r. 1528 stawiał 79 koni. R. tak jak i bracia, uwikłany był w zatarg z Olbrachtem Gasztołdem, w r. 1522 procesował się z nim o pożyczoną sumę pieniędzy. Uczestniczył też w grabieży i niszczeniu dóbr gasztołdowskich, a w momencie gdy jego brat Jan musiał zaniechać wrogich kroków pod groźbą nałożonego wadium, R. przejął inicjatywę, najeżdżał i rabował dobra tykocińskie Gasztołda. Trwało to do 30 XI 1527, kiedy to król na skutek skarg kanclerza, nałożył na R-a wadium 3 tys. kóp gr. Skierowany wtedy przez Zygmunta I list «zaruczny» do R-a, zawierał również wyrzuty, że R. będąc osobą duchowną bierze udział w tym, od czego powinien odwodzić. Mimo ugody zawartej 2 IV 1528 między Radziwiłłami a Gasztołdem, Bona starała się wykorzystać oskarżenie o bezprawne zagarnięcie przez ojca R-a ziemi królewskiej, by przeprowadzić rewizję granic goniądzko-rajgrodzkich. R. starał się tym krokom przeciwdziałać. Dn. 18 XII 1528 zapisał Zygmuntowi Augustowi Knyszyn z okolicą (Długą Łąkę i Krypę), zastrzegając sobie dożywocie. Po śmierci R-a król przejął w r. 1530 dobra, mimo zbrojnego oporu stawianego przez brata R-a – Stanisława. R. zmarł po 3 XI 1529 a przed 23 II 1530, kiedy to król wystawił dokumenty dotyczące przejęcia dóbr knyszyńskich.
O R-e przetrwała opinia, że bardziej był księciem niż biskupem. Zaniedbywał swoją diecezję, a podjęte przez niego pod koniec życia próby pogodzenia się ze swoją kapitułą katedralną miednicką nie przyniosły rezultatów.
Miedzioryt Hirsza Leybowicza, reprod. w: Wobe M. F., Icones familiae ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758] nr 17; – Lietuvių Enc., XXIV 390–1 (Mikalajus Radvila); Hierarchia catholica medii aevi, III 239; Kojałowicz, Compendium; Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich..., Wil. 1859 s. 43–4 (drzeworyt M. Starkmana); Boniecki, Poczet rodów, s. 273; Dworzaczek; Niesiecki; Gams P. B., Series episcoporum Ecclesiae Catholicae, Regensburg 1873–86 s. 357; Szostkiewicz, Katalog bpów obrządku łac., (mylna informacja o przynależności R-a do zakonu franciszkanów); Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Kolankowski L., Zygmunt August wielki książę Litwy do roku 1548, Lw. 1913; Kurczewski J., Kościół zamkowy czyli katedra wileńska, Cz. 3, Wil. 1916 s. 17; Kuźmińska M., Olbracht Marcinowicz Gasztołd, „Ateneum Wil.” R. 4: 1927 s. 376, 380, 381, R. 5: 1928 s. 134; Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900; Maciejewska W., Mikołaj Radziwiłł biskup żmudzki (1515–1529) a francuski król „cudotwórca” Franciszek I, „Kwart. Hist.” R. 52: 1938 s. 226–30 (mylna informacja o przynależności do zakonu franciszkanów); Malczewska M., Latyfundium Radziwiłłów w XV do połowy XVI wieku, W.-P. 1985 s. 72, 96–8; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1949 III; Wołonczewski M., Biskupstwo żmujdzkie, Kr. 1898 s. 36–8, 79, 81, 132; – Acta Tomiciana, IV, X, XII; Akty Juž. i Zap. Ross., I 61; Akty Zap. Ross., I, II 136; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, I nr 21, VII 12; Arch. Sanguszków, I; Codex Mednicensis seu Samogitiae dioecesis, Pars 1 (1416–1609), Wyd. P. Jatulis, Romae 1984; Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lituaniae, Roma 1971 I; Russkaja Istoričeskaja Biblioteka, Pet. 1903 XX; Sbornik materialov Rady V. Kn. Lit.; Vet. Mon. Pol., II; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. XI koperta 14, 16.
Maria Michalewiczowa