Radziwiłł Mikołaj h. Trąby (ok. 1470–1521), wojewoda wileński i kanclerz lit. Był najstarszym synem Mikołaja Radziwiłłowicza (zob.) i jego pierwszej żony Zofii z Moniwidów, bratem kaszt. trockiego Jana (zob.), Wojciecha (zob.), hetmana w. lit. Jerzego (zob.) i księżnej mazowieckiej Anny (zob.).
W r. 1487 R. miał już urząd krajczego lit. Jesienią 1492 był posłem w. ks. Aleksandra do nowo wybranego króla Jana Olbrachta z prośbą o współdziałanie w celu odparcia najazdu Turków i Tatarów. W r. 1493 awansował na podczaszostwo lit. i został namiestnikiem bielskim; nie był natomiast namiestnikiem brasławskim w r. 1493 (jak czasem mylnie w literaturze). Dn. 24 VII 1499 w Wilnie wraz z innymi panami rady lit. potwierdził układ z Koroną. W r. n. uczestniczył w wojnie moskiewskiej; jako jeden z nielicznych panów uratował się z pogromu Litwy pod Wiedroszą (14 VII 1500) «mężnie walcząc z małą garstką» (M. Stryjkowski). W r. 1501 był członkiem poselstwa Aleksandra na sejm piotrkowski w sprawie jego elekcji na tron polski i unii polsko-lit. Dn. 30 X t. r. wraz z innymi panami lit. zaprzysiągł unię mielnicką, zapewne w zastępstwie «bardzo starego ojca» (L. Finkel). Uczestniczył również w koronacji Aleksandra w Krakowie dn. 12 XII t. r. W listopadzie 1503 posłował od panów rady lit. do Lublina (wraz z braćmi Glińskimi), prosząc o pomoc przeciw Tatarom. T. r. został wyznaczony do udziału w poselstwie polsko-lit. do Moskwy w sprawie zakończenia wojny; nie wziął w nim jednak udziału. Obok Jana Zabrzezińskiego, marszałka ziemskiego lit. i woj. trockiego, posłował w lipcu 1504 do króla i panów kor. w Krakowie, prosząc ich o pomoc przeciw Moskwie i powrót króla na Litwę.
W l. 1504–5 R. uczestniczył w wielkiej rozgrywce politycznej wśród panów lit., w której główną rolę odgrywał marszałek nadworny lit., kniaź Michał Gliński. Zarysowały się wówczas dwa stronnictwa: prokrólewskie na czele z Glińskim, ulubieńcem Aleksandra, oraz prounijne na czele z Zabrzezińskim (zwolennicy unii mielnickiej). R. należał od początku do pierwszego z nich. Do konfliktu między stronnictwami doszło w końcu r. 1504; tzw. spisek Glińskiego miał się zawiązać 29 IX t.r. w czasie jego imienin, z udziałem m. in. Zygmunta Jagiellończyka i R-a. Konflikt ten zapoczątkowało odebranie namiestnictwa lidzkiego Jerzemu Iliniczowi, zięciowi Zabrzezińskiego i nadanie tego urzędu Andrzejowi Drożdży, ciotecznemu bratu Glińskiego. Wywołało to sprzeciw panów rady lit. z Zabrzezińskim na czele, którzy powołując się na przywilej z r. 1492 w sprawie nadania i odbierania urzędów nie dopuścili Drożdży do objęcia namiestnictwa lidzkiego. Na sejmie brzeskim w lutym 1505 Aleksander pod wpływem Glińskiego usunął z rady niektórych panów lit. i pozbawił Zabrzezińskiego woj. trockiego, pozostawiając go przy marszałkowstwie ziemskim. Na skutek protekcji Glińskiego opróżniony urząd woj. trockiego otrzymał R.; zrezygnował jednocześnie z namiestnictwa bielskiego. Nie jest jednak słuszny pogląd, że R. otrzymał też urząd marszałka ziemskiego po Zabrzezińskim. Z tytułem tym występował bowiem Zabrzeziński jeszcze w grudniu 1507, na kilka miesięcy przed zamordowaniem go przez Glińskiego. Nie zmienia to faktu, że R. wszedł wówczas do rady panów jako posiadacz jednego z najwyższych urzędów na Litwie. Słuszna jest też opinia, że osiągnął on «największe korzyści» z konfliktu wśród panów lit. (M. Kuźmińska). Dn. 24 VII 1506 R. złożył podpis na testamencie Aleksandra. Prawdopodobnie uczestniczył też w bitwie pod Kleckiem (5 VIII t.r.), gdzie wojska lit. pod wodzą Glińskiego po raz pierwszy odniosły wielkie zwycięstwo nad Tatarami. O jego udziale w tej bitwie jest tylko wzmianka w „Kronice” Macieja Stryjkowskiego, gdzie wspomniano o «Radwiłów marszałku» (II 337).
Po wyniesieniu Zygmunta Jagiellończyka na tron lit. (20 X 1506) jego stosunki z Glińskim uległy pogorszeniu. Wówczas i R. odsunął się od Glińskiego, przechodząc na stronę jego przeciwników. Skrzętnie też tuszowano jego wcześniejsze związki z Glińskim (po jego zdradzie w r. 1508), uciekając się m. in. do zniszczenia fragmentów tzw. kroniki Bychowca, która urywa się na opisie wydarzeń sejmu brzeskiego z r. 1505. R. uczestniczył w kampanii wojennej 1508 r., walcząc z najazdem moskiewskim i zwolennikami Glińskiego. Wbrew dawniejszej opinii przyczyną opóźnienia się pościgu za wojskiem moskiewskim po bitwie orszańskiej (13 VII) nie była niezgoda między R-em a Olbrachtem Gasztołdem. Nie jest wyjaśniona rola R-a w aresztowaniu i ponad dwuletnim «lekkim dozorze» (1509–11) Gasztołda, którego podejrzewano o zdradę stanu (związki z Glińskim). Prawdopodobnie znalezione dokumenty, świadczące o udziale Gasztołda w spisku Glińskiego, zostały przez R-a spreparowane (W. Pociecha). Faktem jest jedynie to, że R. sprzeciwiał się zwolnieniu Gasztołda z aresztu domowego nawet wówczas, gdy król w r. 1510 polecił wypuścić go na wolność. W maju 1511 na sejmie brzeskim doszło do pozornej zgody między R-em, a zwolnionym Gasztołdem przy mediacji królewskiej i panów rady lit. W istocie nie zmieniło to jednak wrogich stosunków między nimi. Dn. 12 (a nie 20) VI 1510 R. został mianowany woj. wileńskim i kanclerzem lit.; objął więc dwa najwyższe urzędy w państwie, piastowane dotąd przez jego ojca Mikołaja. Tajemniczo przedstawia się rola R-a w stosunku do Heleny, żony Aleksandra Jagiellończyka. Wg późniejszych przekazów (W. Kojałowicz, K. Niesiecki) w r. 1511 zatrzymał on Helenę «chcącą cicho ujechać do Moskwy». Sprawa ta wypłynęła 8 XI 1517 w czasie rozmów pokojowych poselstwa lit. w Moskwie. Strona moskiewska zarzuciła wówczas m. in. R-owi i Hrehoremu Ościkowi, że zatrzymali Helenę w drodze do Brasławia (włości darowanej jej przez męża i położonej na pograniczu z Moskwą) w r. 1512, przewieźli ją do Trok, następnie do Birsztan oraz otruli; truciznę w miodzie miał podać ich sługa Getowt. Pogłoska ta, oparta na jedynym i niewiarygodnym źródle, nie wydaje się prawdopodobna i była zapewne jednym z chwytów dyplomacji moskiewskiej w rozmowach z Litwą, m. in. w celu zdyskontowania niepowodzeń wojennych Litwinów (kampania pskowska r. 1517) i wydania przez nich spadku po zmarłej w r. 1513 Helenie.
W r. 1515 stał R. na czele poselstwa lit. na kongres Jagiellonów i Habsburgów w Pożoniu (Bratysławie) i w Wiedniu. R. został wówczas obdarzony szczególnymi względami przez cesarza Maksymiliana I, co stało się początkiem przyszłego współdziałania Radziwiłłów z Habsburgami. Można przypuszczać, że w następstwie tego uległy rozluźnieniu stosunki R-a z prymasem Janem Łaskim, szczególnie bliskie w l. 1506–10, za czasów kanclerza Łaskiego. W r. 1516 stał się R. jednakże naturalnym sojusznikiem prymasa, który był rzecznikiem małżeństwa Zygmunta I z siostrą R-a, regentką Mazowsza Anną, wdową po ks. Konradzie III. R. w imieniu siostry zabiegał wówczas o poparcie dla tego związku u podkanclerzego Piotra Tomickiego. Do zacieśnienia związków R-a z Habsburgami doszło w r. 1518, a przyczyniło się do tego nadanie mu 25 II t. r. przez cesarza tytułu księcia na Goniądzu i Medelach (Miadziole). Stało się to głównie w wyniku starań Wawrzyńca Międzyleskiego.
R. miał początkowo nadane mu przez ojca Szyrwinty i Suderwę w północnej części woj. wileńskiego czyli na Litwie Zawilejskiej. Dobra, jakie otrzymał później w wyniku działów z braćmi także leżały na tym obszarze i ich głównymi ośrodkami były: Kiejdany, Muśniki Nowe, Lipniki i Żejmy. Po matce przypadły mu leżące na południowy wschód od Wilna Soły i Chotenczyce. Swój stan posiadania powiększył on wydatnie dzięki nadaniom hospodarskim. W r. 1494 dostał od Aleksandra Jagiellończyka Chołchło i dworzec Piechowski położone w sąsiedztwie dóbr macierzystych. Później (1501–6) nadał mu Aleksander majętności na Podlasiu, gdzie następnie 1 V 1509 otrzymał R. wielki kompleks dóbr od Zygmunta I (potwierdzenie nadania w r. 1515), a mianowicie posiadłości goniądzko-rajgrodzkie, odebrane Glińskiemu. W r. 1517 podlaskie posiadłości R-a zostały wyjęte spod prawa pospolitego i pod względem sądowym, administracyjnym i wojskowym miały podlegać bezpośrednio królowi. Na podstawie uzyskanego od cesarza przywileju R. pisał się najpierw «księciem na Goniądzu i Medelach», później – «na Goniądzu i Rajgrodzie». Swoje dobra R. stale powiększał na drodze kupna, zamiany i adopcji z przekazywaniem majątku. Dzierżawił też dobra hospodarskie (włość bobrujską) i trzymał je w zastawie (Uszpole i Pieniany od r. 1519). Prowadził on akcję kolonizacyjną, szczególnie zagospodarowywał dobra na Podlasiu, gdzie założył miasto Waniewo i kilkadziesiąt siół. W okresie, gdy był starostą (namiestnikiem) bielskim osadził w tym star. sioła Długołękę, Knyszyn (wybudował tu na miejscu starego nowy dwór myśliwski), Dobrzyniewo, po czym przyłączył je do dóbr goniądzkich, powiększając w ten sposób swoje majętności kosztem dóbr hospodarskich (potwierdzenia nadania wydane w r. 1515 zawierało opisanie dóbr goniądzko-rajgrodzkich w nowych, powiększonych przez R-a granicach). Na mocy wydanego 25 IX 1513 przywileju Zygmunta I był R. zarazem zwierzchnikiem osiadłej w dobrach rajgrodzko-goniądzkich szlachty, która niechętnie znosiła to poddaństwo. W r. 1521 przedłożyła ona królowi skargę, zarzucając, że R. każe sobie służyć i zniewala ją «jako prostych ludzi». Nie był R. lubiany także przez chłopów. Jak wykazały badania Jerzego Wiśniewskiego właśnie nienawiść poddanych Radziwiłłowskich ułatwiła w przyszłości rewizorom star. bielskiego (po objęciu go przez Bonę) dokonanie – z nadwyżką – rewindykacji zagarniętych przez R-a dóbr hospodarskich.
Podlaskie dobra R-a stały się, począwszy od r. 1513 obiektem rabunków i gwałtów ze strony Gasztołda, którego włości tykocińskie graniczyły z włością goniądzką. W wyniku oskarżenia R-a król nakazał Gasztołdowi zaprzestania gwałtów, a R-owi pozwolił dochodzić krzywd sądownie. Mimo przegranej Gasztołda, który miał zapłacić odszkodowanie, nadal dochodziło do gwałtów w dobrach goniądzkich i tykocińskich. W l. 1518–19 król wyznaczał kilkakrotnie wysokie wadium (20 000 kóp gr) dla zachowania pokoju między tymi możnowładcami. Nie na wiele się to zdało, podobnie jak i różne mediacje, np. Konstantego Ostrogskiego, W. Międzyleskiego, Jerzego Radziwiłła, a nawet legata papieskiego. Spory te zaogniły się po objęciu przez Gasztołda woj. trockiego 5 III 1519. «Od chwili, gdy Gasztołd został woj. trockim – pisał R. do króla – wyrządza mi krzywdy, poddanych moich grabi, a mnie wraz z żoną i dziećmi o mało poddani jego nie spalili w zamku». R. nie był zresztą lepszy od swego antagonisty, bowiem jego urzędnik Kunca spalił w r. 1519 zamek tykociński, z którego Gasztołd ledwie uszedł z życiem.
Wzajemna nienawiść czołowych urzędników państwa nie ograniczała się tylko do sporów granicznych na Podlasiu, ale wywierała znaczny wpływ na bieg spraw państwowych. W l. 1519–21 obaj blokowali obrady sejmowe, np. R. nie przyjechał na sejmy w l. 1519 i 1520, obradując ze swymi zwolennikami w Goniądzu. Skutkiem tej polityki było nieprzygotowanie Litwy do obrony w r. 1519, kiedy to doszło do najazdu moskiewskiego, który zbliżył się na odległość 2 mil od Wilna. W kampanii tej R. uczestniczył wraz z innymi Radziwiłłami. W l. 1520–1 R. kierował rozmowami pokojowymi, zainicjowanymi przez stronę moskiewską (z woj. jarosławskim Grigorijem Fedorowiczem Dawydowem). Doprowadziły one do zawarcia pięcioletniego rozejmu w l. 1522–7 (już po śmierci R-a).
R. zyskał sobie u potomnych miano «pana wielce religijnego» (Sz. Starowolski). Był on fundatorem kościołów parafialnych w Dobrzyniewie (1519) w dekanacie augustowskim, Kalinówce (1511) i Knyszynie (1520), odnowił fundację kościoła w Rajgrodzie (1519), zbudował kościół w Goniądzu i uposażył przy nim szpital (1520) oraz fundował tam mansjonarię (1521). Zmarł w r. 1521, w końcu października lub na początku listopada; został pochowany w katedrze wileńskiej.
R. był żonaty z Elżbietą z Sakowiczów (zm. po 1542), córką Bogdana, woj. trockiego, i jego jedyną spadkobierczynią. Z małżeństwa tego pochodzili synowie Jan, star. żmudzki (zob.), Mikołaj, bp żmudzki (zob.), oraz Stanisław (zm. 1531), star. uszpolski, pieniański i wiłkomierski, oraz córki: Zofia, żona Jana Zabrzezińskiego, woj. trockiego (syna Jana, zamordowanego przez Glińskiego), Helena (Olena), żona księcia słuckiego Jerzego (Jurija) Olelkowicza (zob.), i Elżbieta, żona księcia Janusza Dubrowieckiego-Holszańskiego (zob.).
Miedzioryt Hirsza Leybowicza reprod. w: Wobe M. F., Icones familiae ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758] nr 12; Matušakaité M., Portretas XVI–XVIII a. Lietuvoje, Vil. 1984; – Lietuvių Enc., XXIV 390 (Radvila Mikalojus II); Kojałowicz, Compendium, s. 196–7 (Mikołaj II); Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich..., Wil. 1857 s. 35–8 (drzeworyt M. Starkmana); Boniecki, Poczet rodów, 271–2; Dworzaczek; Niesiecki; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; Pergamentų katalogas, Wyd. R. Jasas, Wil. 1980; – Baczkowski K., Zjazd wiedeński 1515 r., W. 1975 s. 173, 181, 226; Baranowski I. T., Z dziejów feudalizmu na Podlasiu. Rajgrodzko-goniądzkie „państwo” Radziwiłłów w 1. połowie XVI w., „Przegl. Hist.” T. 4: 1907 s. 65, 67–8, 164–6 i in.; Finkel L., Elekcja Zygmunta I, Kr. 1910; Halecki O., Dzieje unii Jagiellońskiej, Kr. 1919–20 I–II; Herbst S., Wojna moskiewska 1507–8, w: Księga ku czci O. Haleckiego, W. 1935 s. 51; Kolankowski L., Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego, W. 1930; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; Kuźmińska M., Olbracht Marcinowicz Gasztołd, „Ateneum Wil.” R. 4: 1927 s. 349–91, R. 5: 1928 s. 120–74; Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900; Malczewska M., Latyfundium Radziwiłłów w XV do połowy XVI wieku, W.-P. 1985 s. 35–7, 62–74, 94–115; Malinovskij J., Rada Velikago Knjažestva Litovskago v svjazi s bojarskoj dumoj drevnej Rossii, Tomsk 1912 Č. 2 vyp. 2; Natanson-Leski J., Dzieje granicy wschodniej Rzeczypospolitej, Lw. 1922 cz. 1; Papée F., Aleksander Jagiellończyk, Kr. 1949; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1949 I–III; Solov’ev S. M., Istorija Rosii s drevnejšich vremen, Moskva 1960 Kn. 3 (toma 5–6); Starowolski S., Wojownicy sarmaccy, W. 1978 s. 219–20; Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca XVIII wieku, w: Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, Białystok 1967 s. 89–101; – Acta Tom., I–VII; Akta Aleksandra; Akta Stanów Prus Król., VII; Akta Unii; Akty Juž. i Zap. Ross., I 38; Akty lit. metriki, I 136, 156–7 II 34, 65; Kojałowicz W., Fasti Radiviliani..., Wil. 1653 s. 14–20; Polnoe sobr. russ. letopisej, XXXII, XXXV; Rus. Ist. Biblioteka, XX, XXVII; Sbornik materialov Rady V. Kn. Lit.; Sbornik Russ. Ist. Obšč., XXV; Skarbiec dyplomatów, Wyd. I. Daniłowicz, Wil. 1862 II nr 2174, 2177, 2209, 2211; Stosunki z Mendli-Girejem, chanem Tatarów perekopskich 1469–1515. Akta i listy, Wyd. K. Pułaski, W. 1881 nr 71, 74, 85, 137, 143; Stryjkowski, Kronika pol., II 309, 315, 321, 337, 386; tenże, O początkach, wywodach..., W. 1978 (podobne informacje); Wapowski B., Kroniki..., Kr. 1874, Script. Rer. Pol., II; Zbiór pamiętników do dziejów polskich, Wyd. W. S. Broel-Plater, W. 1859 IV 228–33; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. I nr 7394–8425 (passim) Dz. II t. 1 nr 9 Dz. XI nr 13; B. PAN w Kr.: dyplomy nr 120 i in.
Grzegorz Błaszczyk