Radziwiłł (Radziwiłłowicz) Mikołaj h. Trąby (zm. 1509), kasztelan trocki, wojewoda wileński, kanclerz w. lit. Był jedynym synem Radziwiłła Ościkowicza (zob.). W źródłach wzmiankowany jest po śmierci ojca, gdy objął po nim star. uszpolskie i pieniańskie (1478).
Karierę polityczną rozpoczął w r. 1481, po stłumieniu spisku kniaziów Olelkowiczów. Został wówczas (przed 2 XII t.r.) mianowany namiestnikiem smoleńskim. Wobec spodziewanego zagrożenia ze strony Moskwy placówka ta miała wielkie znaczenie. Jesienią 1483 R. otrzymał do dyspozycji 10 000 żołnierzy dla obrony ziemi smoleńskiej; starał się w niej utwierdzić władzę Litwy. Likwidował tradycyjne instytucje ziemskie i wprowadzał nowe obciążenia ludności poddanej. Posunięcia te spotykały się z oporem Smoleńszczan (jeszcze w r. 1505 Aleksander w przywileju dla ziemi smoleńskiej zmuszony był przywracać «starinę» naruszoną przez R-a). W r. 1486 R. uczestniczył w naradach rady lit. i kor. w sprawach turecko-mołdawskich. Na urzędzie kaszt. trockiego i namiestnika nowogródzkiego R. jest poświadczony po raz pierwszy 31 V 1488, być może, że objął je już w końcu 1486 r. po śmierci Michała Montowtowicza, jednakże po 27 VIII t. r., kiedy to potwierdzony jest jeszcze jako namiestnik smoleński. Jako kaszt. trocki wszedł do ścisłej elity panów rady, którzy z racji częstej nieobecności króla rządzili W. Ks. Lit. R. należał do nowej generacji dostojników lit. wykształconych w szkole politycznej Kazimierza Jagiellończyka. R. uczestniczył w uroczystych zaręczynach królewny Anny z ks. Bogusławem szczecińskim 7 III 1490 w Grodnie. Wkrótce wysunął się na pierwsze miejsce wśród świeckich dostojników lit., gdy na początku 1492 r. objął po zmarłym Olechnie Sudymontowiczu urzędy woj. wileńskiego i kanclerza w. lit. Zgodnie z wolą króla Kazimierza po jego śmierci w r. 1492, stojąc na czele rady panów, R. doprowadził do wyniesienia na tron lit. Aleksandra.
W listopadzie i grudniu t.r. R. prowadził korespondencję z Iwanem III w sprawie układów granicznych. W czerwcu 1493 jako kanclerz W. Ks. Lit. w imieniu rady lit. wystosował protest przeciw używaniu przez Iwana III tytułu «hospodara całej Rusi» i usiłował osiągnąć porozumienie poprzez małżeństwo dynastyczne Aleksandra z córką Iwana III Heleną. Małżeństwo to i traktat pokojowy zawarte w r. 1494 przyniosły jedynie chwilową przerwę w zmaganiach litewsko-moskiewskich o panowanie nad Rusią. Trudne położenie Litwy, której od południa zagrażał sojusznik Moskwy Chanat Krymski, zwróciły uwagę polityków lit. na konieczność ściślejszego związku z Polską. R. należał od r. 1496 do inicjatorów rokowań z Polakami o odnowienie unii, które początkowo nieskuteczne, zakończyły się podpisaniem aktu unii w Wilnie 24 VII 1499. Miarą wielkiego znaczenia R-a był podpisany 29 IX 1496 układ z ks. mazowieckim Konradem III o zawarciu przez niego małżeństwa z córką R-a Anną.
R. jako kanclerz odpowiadał za politykę zagraniczną Litwy. Od r. 1498 wobec wznowienia wojny z Moskwą dążył do pozyskania Litwie sojuszników i rozerwania groźnego związku między Iwanem III i chanem krymskim Mengli-Gerejem. Dn. 21 VI 1501 doprowadził do zawarcia przymierza z mistrzem inflanckim Walterem Plettenbergiem. Rokowania z chanem krymskim prowadzone przez R-a do r. 1507 zakończyły się niepowodzeniem. Także zawiniona częściowo przez dyplomację lit. klęska sprzymierzonej z W. Ks. Lit. Wielkiej Ordy (Tatarów zawolskich) w r. 1502 poniekąd obciąża R-a. Nie wziął on udziału w staraniach Aleksandra o koronę polską. Pozostał w Wilnie, gdzie zastępował wielkiego księcia. Stąd brak jego nazwiska wśród świadków, poręczycieli unii mielnickiej. Ponownie jako pierwszy dostojnik rady panów rządził Litwą po odjeździe króla do Korony w l. 1503–6. W waśni jaka wybuchła wtedy między woj. trockim Janem Zabrzezińskim i ks. Michałem Glińskim R. nie zajął wyraźnego stanowiska, ale – jak się wydaje – bliższy był poglądom Zabrzezińskiego, jednego z twórców unii mielnickiej. Przeciwny był wszechwładzy królewskiego faworyta, który wyrastał ponad hierarchię urzędów ziemskich. W r. 1504 stronnictwo Zabrzezińskiego przeszło do jawnej opozycji, gdy sprzeciwiło się oddaniu namiestnictwa lidzkiego krewnemu M. Glińskiego, Andrzejowi Drożdży. W tej sprowokowanej przez Aleksandra rozgrywce, zmierzającej do obalenia postanowień mielnickich, R. stanął po stronie króla i na sejmie w Brześciu Lit. w marcu 1505 został sowicie nagrodzony. Uzyskał dla syna Mikołaja odebrane Zabrzezińskiemu urzędy, a dla siebie wielki przywilej datowany 14 III 1505, którym Aleksander potwierdził mu wszystkie posiadane dobra. Po śmierci Aleksandra R., zgodnie z wolą zmarłego króla, poparł oddanie władzy na Litwie Zygmuntowi. W nowej sytuacji utrzymał urzędy kanclerza i woj. wileńskiego; R. zbliżył się do przywróconego do łask J. Zabrzezińskiego. W walce z M. Glińskim usiłował nawet wyprosić wypuszczenie z niewoli moskiewskiej przebywającego tam od r. 1500 Hrehorego Ościka, by w ten sposób pozbawić Glińskiego urzędu marszałka nadwornego, który ten dzierżył tymczasowo. Przyczyniło się to do buntu Glińskiego i wznowienia wojny z Moskwą. Postawa R-a nosi znamiona przemyślanej polityki rodowej, polityki która zmierzała do obsadzenia przez Radziwiłłów najwyższych godności w państwie i wielkich korzyści majątkowych. W r. 1509 doprowadził R. do uwięzienia swego najpoważniejszego konkurenta Olbrachta Gasztołda, oskarżywszy go o współdziałanie z Glińskim.
R. przejął bogatą ojcowiznę, skupioną głównie na Litwie Zawilejskiej: Muśniki Stare, Muśniki Nowe z dworem Mytkowskim, Upniki, Szyrwinty, Kiejdany, Birże, Wiżuny, Bostyń, Niehniewicze. Sam też przez całe życie gromadził majętności. Przed r. 1482 miał już nowe majątki również na terenach zawilejskich: Biguszki, Dubinki, Żmujtki, Żejmy. Z powodu braku źródeł trudno stwierdzić, jaką drogą wszedł w ich posiadanie; zapewne były to nadania wielkoksiążęce. Z nadań, przede wszystkim Aleksandra Jagiellończyka, otrzymał w l. 1492–6: Skuduciszki (1492, po śmierci siostry Anny), włość lipską (1492) z ośrodkiem w Lipsku na południu Nowogródczyzny, danników Czerwiszczan (1492), dwór nad Wilią w okolicach Kiernowa (1494), włość Bobryk (1495) nad rzeką Bobryk, dopływem Prypeci. Majątek powiększył też na drodze pozyskiwania darowizn (dobra Suderwę pod Wilnem od bezpotomnego Wojtka Szedborowicza Szwentoroga) i zamian (majątek Wozgieliszki koło Wiłkomierza) oraz licznych zakupów. W l. 1491–9 kupił ziemię w Upnikach, część Borków, «majątek Abele», dwory: Giełwany, Godgołowski, dom w Wilnie, plac w Trokach, łąki. Po ojcu trzymał w dzierżawie od r. 1478 star. uszpolskie i pieniańskie. Pierwsza żona wniosła mu w posagu wielkie dobra moniwidowskie: Żuprany, Soły, Mirkliszki, Nowy Dwór i Gieranony w Oszmiańskiem oraz Chotenczyce. Stać go było na wypłacenie ogromnego posagu 20 000 fl. córce Annie. W r. 1508 zyskał dobra goniądzko-rajgrodzkie skonfiskowane Glińskiemu.
R. dokonał szeregu donacji kościelnych. Dokumentem z 15 X 1492 na nowo uposażył kościół fundacji swoich przodków w Upnikach. W Wilnie w r. 1500 odbudował i wyposażył kościół Bernardynów, zaś po zwycięstwie pod Kleckiem (1506) ufundował kościół Św. Jerzego i sprowadził karmelitów, dla których wybudował klasztor. Ostatnia wzmianka o R-e pochodzi z 16 VII 1509. Prawdopodobnie wkrótce potem zmarł, skoro na przełomie 1509/10 r. «sprawcą» woj. wileńskiego był jego syn Jan. Nie żył już na pewno 2 V 1510, gdy woj. wileńskim i kanclerzem został mianowany jego syn Mikołaj. Pochowany został w Wilnie w kościele Bernardynów.
R. trzykrotnie wstępował w związki małżeńskie. Pierwszą jego żoną była występująca w l. 1458–96 Zofia, córka Jana Moniwidowicza (Moniwida), woj. wileńskiego (zob.), drugą – Zofia, córka Iwana Juriewicza Zasławskiego, namiestnika witebskiego (zm. przed 27 VI 1507), trzecią (od r. 1508) – Zofia, przed przejściem na katolicyzm Fedora (zm. 1512), córka Iwana Rohatyńskiego, dwukrotna wdowa, po Iwanie Siemionowiczu, ks. kobryńskim, i Jerzym Pacu, woj. kijowskim (zob.).
Z pierwszego małżeństwa pozostawił R. pięcioro dzieci (wymienione w kolejności starszeństwa w dokumencie z 29 IX 1496), a mianowicie: Mikołaja, woj. wileńskiego i kanclerza w. lit. (zob.), Jana, kaszt. trockiego (zob.), Annę, ks. mazowiecką (zob.), Wojciecha, bpa wileńskiego (zob.) i Jerzego, hetmana w. lit. (zob.).
Wobe M. F., Icones familiae ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758] tabl. 8; – Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich..., Wil. 1857; Boniecki, Poczet rodów, s. 270–1; Dworzaczek; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 163–4, 338, 597–8; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Baliński M., Historia miasta Wilna, Wil. 1836 II 44; Finkel L., Elekcja Zygmunta I, Kr. 1910; Halecki O., Dzieje unii jagiellońskiej, W. 1919–20 I–II; Kolankowski L., Dzieje W. Ks. Lit za Jagiellonów, W. 1930; Kraszewski J. I., Wilno, Wil. 1840 II 270 (inskrypcja z nagrobka Wojciecha); Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900; Malczewska M., Latyfundium Radziwiłłów w XV do poł. XVII w., W.-P. 1985 s. 33, 35, 50–62; Malinovskij I., Rada W. Kn. Lit. v svjazi s bojarskoj dumoj drevnej Rusi, Tomsk 1904 II/1; Semkowicz W., Przywileje Witolda dla Moniwida, „Ateneum Wil.” R. 1: 1923 s. 261–2; – Akta Unii; Akty Juž. i Zap. Ross., I 33; Akty lit. metriki nr 42, 43, 44, 75, 80, 85, 102, 123, 203; Akty Zap. Ross., II 6; Cod. epist. saec. XV, II, III; Daniłowicz I., Skarbiec dyplomatów, Wil. 1862 II 2164, 2211; Kod. katedry i diec. wil., s. 381–2; Liv.-Est.-u. Kurl. Urk.-buch, Moskva 1905, S. II T. II; Matricularum summ., III; Opisanie dokumentov i bumag chranjaščichsja v moskovskom archive Ministerstva Justicii, Moskva 1915 XXI; Russ. Ist. Biblioteka, Litovskaja Metrika, Pet. 1903 XX, 1910 XXVII; Sbornik materialov Rady V. Kn. Lit.; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. XI koperta 10, dok. perg. sygn. 7385, 7386, 7396, 7397, 7398, 7422.
Krzysztof Pietkiewicz