Rybowski (do 1867 r. nosił nazwisko Rybka) Mikołaj (1839–1914), nauczyciel ludowy, etnograf, pisarz-popularyzator wiedzy przyrodniczej. Ur. 10 XII we wsi Klęczany koło Biecza, był synem chłopa-ogrodnika Piotra Rybki i Katarzyny z domu Oczek. Duży wpływ na jego wychowanie i chęć do nauki wywarła matka.
R. uczęszczał w Gorlicach do czteroklasowej szkoły ludowej, którą ukończył ok. r. 1850. W r. szk. 1856/7 rozpoczął naukę w gimnazjum w Rzeszowie, kontynuował ją w Nowym Sączu (1857–62). Z jego późniejszej relacji (Z lat pacholęcych śp. Andrzeja Potockiego. Zapiski z życia nauczyciela, „Rodzina i Szkoła” R. 13: 1908 nr 17–24) wiadomo tylko, że «jako młody nauczyciel ludowy w Krakowie» zdał maturę «ze szkoły realnej», jednakże wiele przemawia za tym, że maturę zdawał we Lwowie, już po przeniesieniu się tam z Krakowa w jesieni 1863 lub wiosną 1864. Wprawdzie wymieniona relacja wspomina, że udzielał mu pomocy przed maturą Andrzej Józefczyk, a ten po r. 1849 prowadził w Krakowie dwuletnie kursy prywatne w zakresie programu niższej szkoły realnej, przygotowując uczniów do dalszej nauki w jedynej krakowskiej wyższej szkole realnej, istniejącej wówczas przy Instytucie Technicznym w Krakowie, jednakże w katalogach jej uczniów z l. 1849–64, a także Instytutu Technicznego za l. 1847–59 R. nie figuruje. Podobnie brak nazwiska R-ego w spisach mieszkańców Krakowa z l. 1850–70, czy wśród uczniów pozostałych gimnazjów krakowskich (św. Anny i św. Barbary). R. odbył w Krakowie kurs pedagogiczny dla kandydatów na nauczycieli szkół ludowych (preparandę), który prowadził Jan Kanty Morelowski (tam naukę rysunków pobierał u Maksymiliana Cerchy). Jako kandydat na nauczyciela pracował do r. 1864 w szkołach ludowych na terenie Krakowa. Zrażony ówczesnymi stosunkami we władzach szkolnych w Krakowie oraz ich zbytnim proaustriackim lojalizmem, postanowił porzucić dotychczasowy zawód i wstąpił na Akademię Techniczną we Lwowie, gdzie jako słuchacz zwycz. odbył trzy lata nauki (1864–7). Jak wspominał po latach, doskonalił się zwłaszcza w rysunkach technicznych, a także w przedmiotach przyrodniczych, które jak np. mineralogia i geologia stanowiły zajęcia nadobowiązkowe.
W maju 1867 R. przerwał studia, uzyskawszy dzięki poparciu A. Józefczyka posadę nauczyciela domowego młodszego syna Adama Potockiego, Andrzeja, i pełnił te obowiązki do wiosny 1871 w Krakowie i Krzeszowicach. Objęcie tej posady zbiegło się w czasie (24 V t. r.) z uzyskaną w Namiestnictwie zgodą na zmianę nazwiska własnego i ojca na Rybowski. Pobyt u Potockich pozwolił R-emu poznać wiele wybitnych osobistości ze świata polityki, nauki i sztuki, m. in. Pawła Popiela, Jerzego Lubomirskiego, Józefa Dietla, Aleksandra Branickiego, Henryka Wodzickiego i bpa Ludwika Łętowskiego. Nie widząc możliwości zapewnienia sobie u Potockich bytu na przyszłość, porzucił tę posadę i udał się do Lwowa, gdzie postanowił powrócić do zawodu nauczycielskiego. Dzięki poleceniu poznanych w Krakowie delegatów do Rady Szkolnej Krajowej Władysława Seredyńskiego i Zygmunta Sawczyńskiego, uzyskał zatrudnienie na kursach pedagogicznych męskich i żeńskich we Lwowie, na których uczył języka i literatury polskiej oraz geografii. Od dn. 1 VII 1871 objął stanowisko nauczyciela gimnastyki i rysunków oraz kierownika (później dyrektora) koedukacyjnej szkoły ludowej (od r. 1908 wydziałowej) dla dzieci pracowników kolei Karola Ludwika, mieszczącej się wówczas w budynku dworca kolejowego, a od r. 1883 we własnym pomieszczeniu opodal stacji we Lwowie. W tym charakterze pracował aż do przejścia w stan spoczynku (28 II 1910). R. był także radnym miasta Lwowa (1875–7, 1881–3) i działał w V sekcji dla spraw organizacyjnych i oświaty.
W tym czasie rozpoczął R. też swą wielokierunkową działalność pisarską. Jako zamiłowany pedagog zabierał głos na różne tematy organizacji nauczania oraz zagadnień dydaktyki szczegółowej (np. Uprawa lnu, w: „Objaśnienia trzynastu tablic gospodarskich A[ntona] Hartingera dla użytku szkół ludowych”, Lw. 1873), czy w formie artykułów w miesięczniku „Szkoła” (Reforma szkół wiejskich, Wpływ rozrywki i zabaw na rozwój fizyczny i umysłowy dziatwy, oba w r. 1877, Metodyczne opracowanie ustępu pt. „Woda” z Pierwszej książki do czytania, 1878). Dobra znajomość realiów hodowli i gospodarki wiejskiej widoczna jest w licznych pracach poświęconych tematyce przyrodniczej i ochrony zwierząt. Wiele różnogatunkowych utworów (artykułów, opowiadań i wierszy) ogłosił (1876–1912) w lwowskim „Miesięczniku Galicyjskiego Towarzystwa Ochrony Zwierząt”, wydając niektóre większe publikacje w formie odbitek (np. Koń. Opisy i opowiadania z życia dla młodzieży i ludu, Lw. 1878, Zwiastuny zmian powietrza. Spostrzeżenia nad objawami życia niektórych zwierząt, Lw. 1880, Kuny. Obrazek z historii naturalnej, Lw. 1894, Słowik. Obrazek z historii naturalnej, Lw. 1899). Był też stałym współpracownikiem wychodzącego w Krakowie miesięcznika „Opiekun Zwierząt Domowych i Pożytecznych” (1887–91), w którym zamieszczał prace o podobnej treści; niektóre z nich wydano jako odbitki w formie broszur (Jaskółki. Obrazek z historii naturalnej, Kr. 1890, Kot domowy, Kr. 1892).
R. był także badaczem-amatorem kultury chłopskiej, szczególnie przejawów tradycyjnej wiedzy, zabobonów i przesądów oraz literatury ludowej (Baśnie ludu polskiego, Kr. 1891, toż, S. 2, Kr. 1905, Rozmaitości, „Lud” T. 6: 1900, Diabeł w wierzeniach ludu polskiego (Z okolic Biecza), tamże T. 12: 1906). Prace jego były wysoko cenione przez krytykę fachową (np. Jana Karłowicza). Pozostawał też w częstym kontakcie z wybitnymi ówczesnymi zbieraczami materiałów etnograficznych Eugeniuszem Janotą i Bronisławem Gustawiczem, przekazując im zebrane przez siebie opisy terenowe, głównie z rodzinnych okolic Biecza. Zaangażował się również w sprawę powołania Tow. Ludoznawczego i opracował projekt jego statutu (1893), który jednak nie uzyskał wówczas aprobaty Namiestnictwa. Zabiegi te zostały uwieńczone skutkiem dopiero podczas zjazdu literatów i dziennikarzy polskich, odbytego we Lwowie w czasie Wystawy Krajowej (1894); R. wchodził w skład nowej Komisji Statutowej. Pierwsze Walne Zgromadzenie Tow. Ludoznawczego (TL) we Lwowie (9 II 1895) wybrało R-ego, członka czynnego od powstania TL, w skład Zarządu Głównego. Pełnił również funkcje członka Komisji Kontrolującej (1896–1901), wchodził w skład Komitetu Redakcyjnego „Ludu” (1899), brał udział w działalności TL jako prelegent licznych odczytów, a także jako organizator obchodu dziesięciolecia, na którym przedstawił sprawozdanie z działalności (Sprawozdanie z czynności dziesięcioletniej Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie, „Lud” R. 11: 1905). R. był również prelegentem pogadanek i odczytów organizowanych przez «Ognisko lwowskie» Krajowego Związku Nauczycielstwa (1909–10). Był członkiem Zarządu Głównego Tow. Pedagogicznego we Lwowie w latach 1894–5 i członkiem Wydz. Galicyjskiego Tow. Ochrony Zwierząt od r. 1897 (od r. 1912 – członkiem honorowym). Od r. 1902 wchodził w skład Zarządu Lwowskiego Tow. Właścicieli Realności. R. zmarł 20 II 1914 we Lwowie.
Z małżeństwa z poślubioną 22 VIII 1871 w Krakowie Rozalią Cynk (ur. 1853) miał R. dwóch synów: Stanisława (ur. 1872) oraz Adama (ur. 1873), nauczyciela.
Fot. w artykule wspomnieniowym R-ego w miesięczniku „Rodzina i Szkoła” R. 13: 1908 s. 246; – Estreicher w. XIX; Finkel, Bibliogr.; Gawełek, Bibliogr. ludoznawstwa; Karbowiak A., Bibliografia pedagogiczna, Lw.-W. 1920; Karpińska G. E., Niewiadomska M., Bibliografia zawartości „Ludu” za lata 1894–1985, Wr. 1988; Frąckiewicz M., Spis przedmiotów zawartych w XXV rocznikach „Szkoły”, Lw. 1894; Indeks „Ludu” T. I–XXXIX,Oprac. J. Gajek, Z. Malewska, P. 1953 (druk.) 1954 („Lud” T. 40); Słown. folkloru pol.; – Dzieje folklorystyki polskiej 1864–1918, Pod red. H. Kapełuś i J. Krzyżanowskiego, W. 1982; Kruczkowski F., Śp. Mikołaj Rybowski b. dyrektor Szkoły kolejowej, w: Sprawozdanie Dyrekcji Szkoły 3-klasowej wydziałowej męskiej i 4-klasowej pospolitej mieszanej c. k. kolei państwowych we Lwowie za r. szk. 1913–1914, Lw. 1914 s. 3–4; Księga jubileuszowa Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego 1868–1908, Lw. 1908 s. 58; Księga pamiątkowa półwiekowego jubileuszu Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie 1858–1908, Zest. J. Białynia-Chołodecki, Lw. 1909 s. 336; Strzelecki A., Ludoznawstwo i zbieranie materiałów ludoznawczych, „Szkoła” R. 28: 1895 t. 32 s. 468; – Jahresbericht des k.k. Staatsgymnasium in Rzeszów für das Schuljahr 1857, Rzeszów 1857 s. 37; Sprawozdanie z czynności Wydziału Tow. Ludoznawczego we Lwowie za l. 1911–1918, „Lud” R. 20: 1914–18 [1919] s. 320; Szematyzmy Król. Galicji; – AP w Kr.: Spisy ludności miasta Krakowa z 1850, 1857, 1870 r.; Inst. Techniczny w Kr.: rkp. SPK 87, 88, 101, 105–107, 109–118, 205, 233; Muz. Etnogr. w Kr.: Rybowski M., Karta z pamiętnika nauczyciela (1911), rkp. I/330; Paraf. Bożego Ciała w Bieczu: Liber baptisatorum (1839) s. 3; Paraf. WW Świętych w Kr.: Liber copulatorum t. 5: 1866–1879 s. 105 (nr poz. 50).
Wiesław Bieńkowski