Sapieha Mikołaj h. Lis (zm. 1611), podkomorzy grodzieński, a następnie kuchmistrz lit., poseł na sejmy. S. był prawnukiem okolniczego smoleńskiego Bohdana (zob.), starszym synem dworzanina hospodarskiego Michała Januszowicza v. Januchnowicza (zm. przed 1554) i Maryny z Bystrejskich, bratem sędziego ziemskiego grodzieńskiego Lwa (zob.).
Jesienią 1567 przysłał S. do obozu królewskiego na wyprawę radoszkowicką poczet dwóch jezdnych i jednego pieszego żołnierza z niedzielnej majętności Łunna w pow. grodzieńskim. Sam wówczas pozostawał w służbie u podkanclerzego lit. Ostafiego Wołłowicza. Przed 25 I 1574 został dworzaninem królewskim. W pocz. czerwca 1576 uczestniczył jako poseł z woj. witebskiego w obradach konwokacji w Mścibohowie, gdzie Litwini zastanawiali się nad sytuacją powstałą wskutek rozdwojenia elekcji i ostatecznie opowiedzieli się za Stefanem Batorym. S. został wówczas wybrany do składu poselstwa lit. wysłanego do Korony i 29 VI t. r. w Warszawie uczestniczył w akcie zaprzysiężenia przez Stefana Batorego praw i przywilejów W. Ks. Lit. Prawdopodobnie odznaczył się w kampaniach wojennych prowadzonych w l. 1579–81 przeciw Moskwie, gdyż wkrótce po ich zakończeniu, 28 II 1582, otrzymał przywilej królewski na urząd podkomorzego grodzieńskiego.
W czasie bezkrólewia w r. 1587 S. brał udział w zjeździe stanów lit. w Wilnie (8–17 XI); doszło na nim do nieformalnej elekcji, w której przewagę uzyskali stronnicy arcyks. Maksymiliana Habsburga. S. oddał wówczas głos na królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazę. Był następnie, jako przedstawiciel stanu rycerskiego, członkiem poselstwa wysłanego przez Litwinów do obu walczących o tron elektów. Ostatecznie poselstwo to, w zmienionym nieco składzie, przybyło do Krakowa w pocz. stycznia 1588 na sejm koronacyjny. S. uczestniczył zatem w końcowych obradach sejmu koronacyjnego i widnieje jako świadek aktu zaprzysiężenia w dn. 28 I t. r. przez Zygmunta III praw i przywilejów W. Ks. Lit. oraz wystawionego tegoż dnia dokumentu potwierdzającego prawa i przywileje miasta Wilna. Wyraźne opowiedzenie się S-y po stronie Wazy ułatwiło mu dalszą karierę. Dn. 7 II 1589 otrzymał godność kuchmistrza lit. po rezygnacji Stanisława Szemiota z powodu choroby. Jednocześnie król nadał mu w dzierżawę miasteczko Łunna z wsiami Martianowce i Petruszowce (pow. grodzieński), które przylegały do dziedzicznych dóbr jego brata, zwanych również Łunna. T. r. posłował z woj. trockiego na sejm pacyfikacyjny, podczas którego podpisał ratyfikację traktatu bytomsko-będzińskiego. W uniwersale poborowym tegoż sejmu wyznaczono go na szafarza poboru w woj. trockim. Prawdopodobnie był również posłem na sejm krakowski 1595 r., gdyż wiadomo, że podczas jego obrad przebywał w Krakowie. Co najmniej trzykrotnie w l. 1590, 1596 i 1601 był on deputatem z pow. grodzieńskiego na Trybunał Lit. Wiosną 1598 starał się o podskarbstwo wielkie lit., a gdy ten urząd oddano komu innemu, S. odmówił przyjęcia województwa mińskiego. Odtąd sporadycznie tylko uczestniczył w życiu politycznym współdziałając z kanclerzem lit. Lwem Sapiehą, za pośrednictwem którego zabiegał na dworze królewskim o kolejne wakujące urzędy. Dn. 15 VI 1602 Zygmunt III poinformował kanclerza, iż zamiast star. wiłkomierskiego, o które ubiegał się S., dał mu star. sądowe upickie i dzierżawę Obele. Z jakichś względów do nominacji wszakże nie doszło. W końcu t. r. S. obiecywał swemu promotorowi, iż mimo służby publicznej «więcej trzydziestu lat i na sejmiech i wszędzie Rzeczypospolitej o swym ziemiańskim chlebie» podejmie się funkcji poselskiej na sejm zwołany w r. 1603. Jednocześnie jednak pośrednio krytykował politykę dworską, gdyż w ostrych słowach potępiał łupiestwa, których dopuszczali się żołnierze inflanccy, ponieważ ze skarbu nie wypłacono im żołdu.
S. wspólnie z bratem odziedziczył po ojcu i bezpotomnie zmarłych stryjach: Hlebie, Dymitrze i Stefanie Sapiehach cząstki dóbr Łunna, Czerlona i Kulewszczyzna (pow. grodzieński). W wyniku działu przeprowadzonego 7 I 1581 wziął Czerlonę i Kulewszczyznę. O dziedzictwo to obydwaj bracia byli pozwani przez spadkobierców ich stryjów z linii żeńskiej, mianowicie Hrehorego Wojnę, sędziego ziemskiego wołkowyskiego, występującego w imieniu córek, Nastazję z Sapiehów Tyszkiewiczową z synem oraz trzech braci Słowików. Obopólne pretensje do spadku skasowano wyrokiem sądu kompromisarskiego w Grodnie 21 III 1586, pozostawiając Sapiehów przy dotychczasowym stanie posiadania. Obaj bracia przeprowadzili 21 VIII 1593 kolejny dział dalszych części spadku; w jego wyniku S-że przypadły osiadłe ostrowy między jeziorami trockimi leżące naprzeciw zamku w Trokach z cerkwią murowaną p. wezw. św. Jerzego. Ponadto w r. 1595 bracia podzielili się dobrami spadkowymi na Witebszczyźnie; swe udziały w Połonnym i Czerei S. ustąpił w r. 1599 za sumę 2 500 kóp gr. lit. kanclerzowi lit. Lwu Sapieże, który oddał mu za nie star. ostryńskie (pow. grodzieński). Obaj bracia pretendowali także do dóbr w woj. połockim pozostałych po ich dziadku ze strony matki, horodniczym połockim Jacku Bystrejskim. S. już wcześniej, 25 I 1574 zajechał zbrojnie sioło Kulbaki (pow. lidzki) będące w posiadaniu drugiej żony dziadka Oleny z Korsaków, już wówczas wdowy, aby w ten sposób odzyskać sumy wyłożone przed kilku laty na wykupienie dziadka z niewoli moskiewskiej. Ponieważ Kulbaki Bystrejski otrzymał z nadania królewskiego, Stefan Batory wyrokiem z 9 V 1579 nakazał S-że oddać je wdowie pozostawiając mu jednocześnie wolne dochodzenie na drodze prawnej sumy 700 kóp gr. lit. zapisanej na nich Olenie przez męża. Do rozpatrzenia praw dziedzicznych Sapiehów do dóbr połockich konstytucją sejmu r. 1607 powołano specjalną komisję. W r. 1610 otrzymał S. przywilej królewski na lenne dobra Rogowo. W zastawie na sumę 9 050 złp. trzymał majętność Świsłocz (pow. wołkowyski), a ponadto dobra Duśmiany (pow. trocki), które dzierżawił od wojewodziny podlaskiej Barbary Kiszczyny. Posiadanie Duśmian wplątało go w długotrwały spór graniczny z Butewiczami. Miał także domy i place w Grodnie.
S. był wyznawcą prawosławia i przy tym wyznaniu pozostał do końca życia. Zmarł w r. 1611 przed 13 VIII, kiedy to król na urząd kuchmistrza lit. mianował jego następcę Mikołaja Wiesiołowskiego. Pochowany został w cerkwi w Czerlonie, którą zapewne fundował. W tejże cerkwi po śmierci pogrzebano również jego żonę.
S. był żonaty z Bohdaną Massalską (zm. po r. 1625), córką Iwana, sędziego ziemskiego grodzieńskiego. Miał z nią trzech synów: sekretarza król. i dzierżawcę łunieńskiego Jana Dominika (zm. po r. 1622), chorego umysłowo Mikołaja i woj. mścisławskiego Fryderyka (zob.), oraz cztery córki: Helenę (zm. 1645), zamężną 1. v. za star. rohaczewskim Romanem Wołłowiczem, 2. v. za chorążym lidzkim Jakubem Kuncewiczem, Krystynę, żonę podkomorzego wołkowyskiego Andrzeja Tryzny, Mariannę, małżonkę podkomorzego wiłkomierskiego Jerzego Komorowskiego, oraz Annę, w zakonie Eufrozynę, bazyliankę w monasterze Św. Trójcy w Wilnie.
Boniecki, II 295; tenże, Poczet rodów; Dworzaczek; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Niesiecki; Sapiehowie, I, II; Żychliński, XI; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 240; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – [Giżycki J. M.] Wołyniak, Wiadomości o dominikanach prowincji litewskiej, Kr. 1917 s. 92–3; Lappo I. I., Velikoje knjažestvo Litovskoje vo vtoroj pol. XVI stoletija. Litovsko-russkij povet i jego sejmik, Jurjev 1911; – Akty Vil. Archeogr. Kom., XXX; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, V; Archiwum domu Sapiehów, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1892 I: Dogiel M., Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lituaniae, I 238, 242; Dubiński P., Zbiór praw i przywilejów m. stołecznemu Wilnowi nadanych, Wil. 1788 s. 153; Istoriko-juridičeskie materialy, Vitebsk 1890 XX; Montumenta reformationis Polonicae et Lithuanicae, S. I, Wil. 1911 z. 1; Poselstwo do Króla Jego Mści polskiego Zygmunta trzeciego od rad i wszech stanów W. X. Lit., Kr. 1588; Russkaja istoričeskaja biblioteka, XXXIII (Popisy wojska lit.), Pet. 1915 kol. 446, 701; Szádeczky L., Bathory Istvan Lengyel kiralylyá valantàsà 1574–76, Budapest 1887 s. 425; Vol. leg., II 1316, 1636; Zbiór dawnych dyplomatów i aktów miast Wilna, Kowna, Trok, prawosławnych monasterów, cerkwi, Wil. 1843 I 143; Źródła Dziej., IV 21; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II nr 201 s. 2, nr 211, Dz. V nr 16 (list z 14 V 1598), Dz. XI nr 42 s. 44, Sumariusz Metryki Lit., VI k. 129; AP w Kr., Oddział na Wawclu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów nr 951 s. 443–4, nr 970 (bez pag.); B. Czart.: rkp. 1352 s. 282 (Herbarz lit. W. Kojałowicza – informacje błędne), rkp. 2243 s. 327, dok. pergaminowe nr 1006, depozyt Muz. Narod. 160 s. 121–127; B. PAN w Kr.: rkp. 360 k. 126, rkp. 3370 k. 12; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Henryk Lulewicz