Sapieha Mikołaj h. Lis (ok. 1581–1644), chorąży w. lit., wojewoda miński, potem brzeski lit., następnie kasztelan wileński. Był synem woj. witebskiego Mikołaja (zob.) i jego drugiej żony Hanny Wiśniowieckiej, starszym bratem podczaszego lit. Krzysztofa (zob.).
Zgodnie z testamentem ojca S-y, opiekę nad nim i jego rodzeństwem sprawowali m. in.: woj. trocki Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, woj. bracławski Janusz Zbaraski i dwaj Sapiehowie – kanclerz lit. Lew i koniuszy lit. Paweł Stefan. S. uczył się (zapewne już od r. 1602) w kolegium jezuickim w Brunsberdze (Braniewie), a po r. 1605 ruszył wraz z braćmi w podróż edukacyjną po Europie Zachodniej. Po odwiedzeniu ośrodków uniwersyteckich w Cesarstwie (Wiedeń, Trewir – 1608, Moguncja) zatrzymał się na dłużej w Paryżu. Był tam w r. 1609 i pozostał wraz z bratem Krzysztofem do jesieni 1611, podczas gdy dwaj młodsi bracia (Fryderyk Aleksander i Aleksander Kazimierz) udali się w r. 1610 pod opieką Macieja Vorbeka Lettowa do Lowanium (byli tam jeszcze w r. 1612). Mikołaj i Krzysztof byli w Paryżu uczniami m. in. T. Marciliusa (Marviliusa), słuchali wykładów z etyki, polityki i prawa, S. interesował się nadto sztuką inżyniersko-fortyfikacyjną. Dn. 30 IX 1610 pisał do Lwa Sapiehy, iż stosownie do życzenia króla zaciągnął 12 fortyfikatorów na wojnę z Moskwą (musiał ich jednak wkrótce odprawić, ponieważ nie otrzymał dla nich pieniędzy). Zamyślając podróż do Hiszpanii, prosił opiekuna, aby wystarał się o listy polecające od Zygmunta III do króla Filipa III, jego małżonki i hiszpańskich dygnitarzy. S. i jego brat Krzysztof utrzymywali kontakt z braćmi, przebywającymi w Lowanium, a także skierowali kurtuazyjny list do ich mistrza E. Puteana, który na początku r. 1611 odpowiedział im w uprzejmych słowach. Dn. 11 II 1612 bracia pisali do kanclerza Lwa z Madrytu, zawiadamiając, iż wybierają się do Włoch i zamierzają spędzić Wielkanoc w Rzymie. Dn. 24 VIII t. r. donosili z Rzymu, że nie mogą wyruszyć do kraju, ponieważ nie mają dość pieniędzy na powrotną podróż. T. r. przebywający na Malcie Jan Sapieha wyraził gotowość zaopiekowania się wojewodzicami witebskimi: proponował Lwu Sapieże, iż Mikołaja mógłby dać na pokojowca papieżowi, a Krzysztofa wziąłby do zakonu maltańskiego. Listami z 9 i 31 I 1613 nakazał im jednak Lew wracać do domu wraz ze swoim synem Krzysztofem Mikołajem. Latem t. r. opuścił S. Rzym i drogą przez Wiedeń ruszył do kraju, podobnie jak i pozostali bracia. W październiku stanęli w Kodniu. Dn. 31 X wystąpił S. z prośbą do opiekunów o rozdział majątku. W wyniku przeprowadzonego w r. 1614 działu otrzymał majętność kodeńską w woj. brzeskim lit.
Zapewne jako poseł królewski uczestniczył S. w obradach sejmiku przedsejmowego w Brześciu Lit., o czym pisał do kanclerza Lwa z Kodnia 6 XII 1614. W tym czasie zabiegał o rękę córki woj. ruskiego Jana Daniłowicza, lecz mimo poparcia Lwa Sapiehy, spotkał się z odmową. Wkrótce rozpoczął więc starania o jedną z córek kaszt. wileńskiego Hieronima Chodkiewicza, co jednak również zakończyło się niepowodzeniem. Zdesperowany brakiem nadziei na rychły ożenek pisał: «dobra zaarenduję i za granicę wyjadę, aby braci zapłacić co należy». Już jednakże w r. 1616 pojął za żonę Jadwigę Annę Wojniankę, córkę podskarbiego nadwornego lit. Macieja i Elżbiety z Gosławskich.
Od sierpnia 1615 ubiegał się S. za pośrednictwem kanclerza Lwa o jakiś urząd; myślał o miecznikostwie lit. po. zmarłym właśnie Janie Chaleckim, a gdyby to okazało się niemożliwe, prosił o podkomorstwo brzeskie lit. Musiał się jednak zadowolić funkcją dworzanina hospodarskiego i sekretarza królewskiego. W kwietniu 1617 posłował, zapewne z Pińska, na konwokację wileńską. W r. 1621 był posłem (prawdopodobnie z sejmiku brzeskiego lit.) na sejm; wyznaczono go na komisarza do ustalenia cen towarów luksusowych («praetia rerum»). W r. 1622 wybrano go na deputata z woj. brzeskiego lit. do Trybunału Lit. w Wilnie. W r. 1625 wyjechał S. ponownie za granicę; w styczniu i ponownie w czerwcu 1626 zatrzymał się w Padwie. Po powrocie do kraju, 22 I 1627 został mianowany chorążym w. lit.
W rodzinnej tradycji zachowała się opinia o wyjątkowej pobożności S-y, któremu współcześni nadali przydomek Pius. Pozostawał on w dobrych stosunkach z unickim metropolitą kijowskim Józefem Welaminem Rutskim. Na jego prośbę 30 VI 1625 powiększył uposażenie unickiej cerkwi Św. Ducha na zamku kodeńskirn. W l. 1628–31 dokonał S. kilku fundacji na rzecz kościoła katolickiego w Kodniu. Dotychczasowy kościół parafialny p. wezw. Św. Ducha zamienił na szpitalny, oddając go pod zarząd oddzielnego rektora, który był jednak zależny od plebana. Przy tym kościele aktem wystawionym 31 X 1628 w Warszawie ufundował szpital dla 12 ubogich, wyznaczając środki na jego utrzymanie. Siedzibę parafii przeniósł wówczas do ufundowanego przez swoich rodziców drewnianego kościoła św. Anny i wzniósł przy nim plebanię dla dwóch księży. W r. 1629 przeniósł do tego kościoła ciała swych rodziców i sprowadzone w r. 1620 z Padwy zwłoki brata Aleksandra Kazimierza, pochowane dotychczas w kaplicy zamkowej. T. r. rozpoczął budowę w Kodniu nowego, murowanego kościoła, którego projekt architektoniczny był podobno (kościół uległ zburzeniu w czasie wojen) wzorowany na rzymskiej bazylice Św. Piotra. Dn. 31 VII 1631 w Lublinie zapisał temu kościołowi 12 500 złp. ulokowanych na 8% rocznie na kamienicy przy ul. Kolegialnej w Lublinie, występując zarazem o erygowanie przy nim prepozytury. Dn. 25 IX t. r. bp łucki Achacy Grochowski wystosował akt erekcyjny, ustanawiając przy wznoszonym kościele, któremu również nadano wezwanie św. Anny, prepozyturę kodeńską. S. zobowiązał się zapewnić utrzymanie dla rektora, kantora i organisty oraz pięciu mansjonarzy. Dn. 8 I 1636 bp łucki Bogusław Radoszewski dokonał poświęcenia nowego kościoła, który obdarował licznymi relikwiami, i wniósł uroczyście do niego znajdujący się na zamku obraz Matki Boskiej Kodeńskiej (zwany Najśw. Marii Panny Gwadelupeńskiej).
W r. 1632 był S. deputatem do Trybunału Lit.; wybrano go na jego marszałka, lecz na skutek śmierci Zygmunta III i zawieszenia sądów nie sprawował tej funkcji. Uczestniczył t. r. w sejmiku relacyjnym w Brześciu Lit. (11–12 VIII) po sejmie konwokacyjnym, lecz najpewniej nie był ani na konwokacji, ani na elekcji. Wziął natomiast udział w uroczystym pogrzebie Zygmunta III i Konstancji w Krakowie 4 II 1633, niosąc chorągiew W. Ks. Lit., a także w koronacji Władysława IV (6 II). Czy uczestniczył w obradach sejmu koronacyjnego, nie wiadomo. Jako deputat ze Słonimia został w r. 1634 wybrany na marszałka Trybunału Lit. i w jego imieniu witał 23 VI w Wilnie króla i królewicza Kazimierza wracających z kampanii smoleńskiej. On także wygłosił mowę pożegnalną przy wyjeździe Władysława IV z Wilna do Warszawy (obie mowy wydane drukiem). Prawdopodobnie posłował S. (z woj. brzeskiego lit), na sejm nadzwycz. w r. 1635, a następnie – wybrany na sejmiku w Brześciu Lit. – wszedł do komisji do korektury prawa W. Ks. Lit. i uczestniczył w jej pracach w Wilnie, począwszy od 7 III 1636 do 14 IV, kiedy jej obrady zostały zerwane w wyniku sporu o dopuszczenie kustosza wileńskiego Fryderyka Isajkowskiego do udziału w omawianiu spraw dotyczących praw duchowieństwa katolickiego. W sporze tym S. należał do deputatów popierających żądania Kościoła. W r. 1637 zapewne reprezentował S. swoje województwo na sejmie zwycz. W styczniu 1638 został na sejmiku w Brześciu Lit. wybrany na posła na sejm warszawski. Na sejmie tym wraz z drugim posłem z tegoż województwa, sędzią brzeskim Piotrem Kochlewskim, darowali na budowę domu sądowego w Brześciu Lit. należną im «poselszczyznę», co potwierdzono w osobnej konstytucji sejmowej. Zapewne jeszcze w czasie sejmu (obrady zakończono 1 V) otrzymał S. urząd woj. mińskiego po Aleksandrze Słuszce, awansowanym na woj. nowogródzkiego po zmarłym w lutym t. r. bracie stryjecznym S-y – Mikołaju (zob.). Już jako woj. mińskiego informował 25 VII t. r. S-ę o swym wyjeździe do Baden Władysław IV, polecając mu czuwanie nad nastrojami w woj. mińskim. W listopadzie t. r., po śmierci Jana Wojciecha Rakowskiego, mianował król S-ę wojewodą brzeskim lit. S. należał wówczas do przywódców stronnictwa sapieżyńskiego. Królewicz Karol Ferdynand, zabiegający podczas sejmu w r. 1641 o biskupstwo płockie, zwrócił się także do S-y, prosząc go listownie o poparcie w tych staraniach (15 VI 1641). Dn. 8 VII 1642 został S. mianowany kasztelanem wileńskim. Nominacja ta wynikała zapewne z dążenia króla do wzmocnienia nowej generacji osłabionego ostatnio rodu Sapiehów i przeciwstawienia go Radziwiłłom. Wkrótce i inni przedstawiciele tej rodziny otrzymali znaczące urzędy senatorskie. S. nie podjął już jednak działalności publicznej, rzadko też pojawiał się na dworze królewskim, zajęty sprawami majątkowymi i niedomagając na zdrowiu.
U schyłku życia miał S. miasto Kodeń z zamkiem i licznymi wsiami i folwarkami oraz Wisznice w woj. brzeskim lit., Zaozierze w woj. nowogródzkim oraz Mściż (Mściże) w woj. mińskim. Posiadał dwory w: Brześciu Lit., Warszawie (przy ul. Zakroczymskiej) i w Lublinie (dwór z folwarkiem przy ul. Olejnej, «w Żmigrodzie»), gdzie miał nadto kamienicę przy ul. Jezuickiej, koło klasztoru dominikanów. Większość jego majętności była obciążona długami, wiele wsi i folwarków, także w majętności kodeńskiej, pozostawało w zastawie. Odziedziczony po bracie Aleksandrze Kazimierzu (zm. 1619) Luszniew (w woj. nowogródzkim) przekazał S. synowi Kazimierzowi Melchiadesowi, jemu także scedował (przynajmniej formalnie) w r. 1642 star. mołczadzkie; w r. 1643 doszło do konfliktu między S-ą a poddanymi starostwa, tak że S. zwracał się o pomoc do podskarbiego lit. Mikołaja Kiszki, «aby takowe ich zuchwalstwo i swawola więcej góry nie brało». Na początku r. 1642 zmarła żona S-y Jadwiga Anna Wojnianka; pochował ją uroczyście w Kodniu 20 III t. r. w nowym kościele św. Anny. Ks. Dominik Krasuski ogłosił żałobne kazanie pt. „Sakrament w śmierci i śmierć w sakramencie…” (W. 1642). Jesienią 1643 zawarł S. ponowny związek małżeński z Elżbietą Prusinowską, córką Aleksandra i Marianny z Kalinowskich z Husiatynia, która po śmierci męża wyszła za kaszt. sanockiego Andrzeja Boguskiego. Na ożenek zdecydował się S. w wyniku złożonej mu przez przyszłą teściową obietnicy półmilionowego posagu, którym chciał spłacić swe długi. Spisując kontrakt ślubny dał S. teściowej «8 gołych obligów», potwierdzających otrzymanie sumy posagowej i oblatował transakcję w grodzie trembowelskim. Zapisy S-y poruszyły całą rodzinę. Stryjeczny bratanek Tomasz (zob.), woj. nowogródzki, pisał do kuzyna Kazimierza Leona Sapiehy, iż stryj «na starość ożenił się, zapisy niesłychane żonie poczynił» i w ten sposób «tak mądry senator dziatki swoje chce zgubić». Posag jednak okazał się fikcją, co być może nawet przyśpieszyło śmierć S-y. Zaraz po ślubie S. zapadł na zdrowiu; S. skarżył się potem, iż żona, «przysięgi swej przepomniawszy, mnie w ciężkiej chorobie mojej odstąpiła, którą po ślubie trzeciego dnia od Pana Boga nawiedzony zostałem». Dn. 10 III 1644 sporządził S. w Lublinie testament; anulował w nim zawartą z teściową transakcję i dzieciom z pierwszego małżeństwa zapisał cały majątek z wyjątkiem dworu i kamienicy w Lublinie, które przeznaczył dla drugiej żony. Na głównego egzekutora testamentu wyznaczył Władysława IV, a na opiekunów dzieci Kazimierza Leona, marszałka w. lit., i Tomasza Sapiehów. Zmarł w Lublinie 14 III 1644 i, zgodnie ze swą wolą, został pochowany w Kodniu, w kościele parafialnym św. Anny.
Z pierwszego małżeństwa z Jadwigą Anną Wojnianką pozostawił S. dwóch synów: Kazimierza Melchiadesa (zob.) i cześnika lit. Jana Ferdynanda (zob.), oraz trzy córki: Elżbietę (ur. 1618), żonę podkomorzego bielskiego Józefa Karpia, Teresę (zm. 1662), która w r. 1644 poślubiła Felicjana Tyszkiewicza (zm. 1649), następnie ks. Jana Antoniego Druckiego Sokolińskiego, kaszt. mścisławskiego, i Joannę Petronelę (zm. po 1686), żonę woj. brzeskiego lit. Stefana Kurcza (zob.). Drugie małżeństwo, z Elżbietą z Prusinowskich, było bezpotomne.
Wdowa Elżbieta, zerwawszy kontakty z Sapiehami, wyjechała do swych dóbr na Podolu. O prawa do dóbr kodeńskich procesowała się z synami S-y w imieniu wdowy jej matka, Marianna Boguska. Proces zakończył się ugodą 13 XII 1649; Sapiehowie zachowali dobra kodeńskie i odzyskali kwity zastawne, zobowiązując się wypłacić wdowie 43 tys. złp., które zostały zabezpieczone na wybranych folwarkach. Wg Kaspra Niesieckiego, odziedziczony po S-że dom wraz z placem w Lublinie przekazała ona na kościół i klasztor reformatom. Zmarła po r. 1660 i została pochowana w Sokalu.
S. miał być bohaterem skandalu związanego z wywiezieniem z Rzymu cudownego obrazu Najśw. Marii Panny Gwadelupeńskiej (Gregoriańskiej) wraz z wieloma relikwiami. Historię tę opisał niemal 100 lat później prawnuk Fryderyka Sapiehy, brata S-y, kanclerz w. lit. Jan Fryderyk Sapieha (zob.) i wydał po raz pierwszy pt. „Historia przezacnego obrazu kodeńskiego” w Toruniu w r. 1720 pod nazwiskiem Jakuba Walickiego. Została ona następnie spopularyzowana przez historyków w XVIII i XIX w. Wg tej opowieści S. podczas audiencji u papieża Urbana VIII zachwycił się wiszącym w prywatnej kaplicy papieskiej obrazem Matki Boskiej i zapragnął uzyskać go dla siebie. Z pomocą zakrystianina Battisty Corbino, którego przekupił sumą 500 dukatów, zabrał obraz oraz wiele relikwii i przywiózł do Kodnia. Gdy kradzież się wydała, S. wyrokiem sądu nuncjusza papieskiego w Warszawie został ekskomunikowany i wezwany do natychmiastowego zwrotu zagrabionych świętości. Ostatecznie, uwzględniwszy pobożność i usługi, które S. oddał nuncjuszowi H. Viscontiemu podczas obrad sejmu 1635 r., kiedy walnie przyczynił się do obalenia projektu małżeństwa króla z kalwinką, córką elektora Palatynatu Fryderyka V, papież zdjął z niego klątwę, nakazując mu odbycie pieszej pielgrzymki do Rzymu. Urban VIII pozwolił mu zatrzymać obraz oraz obdarował relikwiami dla budowanego kościoła kodeńskiego. Nie znaleziono potwierdzenia tej historii w źródłach, a pochodzenie obrazu kodeńskiego nie jest znane. Wszedł S. jednak dzięki niej do literatury pięknej jako bohater powieści Zofii Kossak-Szczuckiej pt. „Beatum scelus” (1924; nowa wersja pt. „Błogosławiona wina” [1953]); autorka była przekonana o jej autentyczności.
Portret S-y w refektarzu klasztoru Oblatów w Kodniu; Portret z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; – Estreicher; Słown. Geogr. (Kodeń, Mściż); Boniecki, I 346, IX 152, XIII 209; tenże, Poczet rodów; Dworzaczek; Kojałowicz, Compendium, s. 153; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Osiński A., Żywoty biskupów wileńskich…, W. 1856 I 308–11; Sapiehowie; Święcki, Historyczne pamiątki, II 66; Łoski J., Genealogia portretowa Sapiehów w kościele parafialnym świętej Anny w Kodniu, W. 1856 s. 6, 11; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Dzięgielewski J., Izba poselska w systemie władzy Rzeczypospolitej czasów Władysława IV, W. 1990; Kognowicki K., Żywot Lwa Sapiehy, Radom 1830 II 290; Kot S., Polska złotego wieku a Europa, W. 1987; Kowalski F. B., Kodeń Marii. Cudowny obraz Matki Boskiej Kodeńskiej, Kodeń n/Bugiem 1927 s. 18–38; Królik L., Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej od XVI do XVIII wieku, L. 1983 s. 284, 329; Lileyko J., Życie codzienne w Warszawie za Wazów, W. 1984 s. 14; Pietrzak J., Po Cecorze i podczas wojny chocimskiej. Sejmy z lat 1620 i 1621, Wr. 1983 s. 173 (jako wojewodzic wendeński); [Pruszkowski J.] P. J. K. Podlasiak, Kodeń Sapiehów…, Kr. 1898 s. 57–62; Sajkowski A., Włoskie przygody Polaków. Wiek XVI–XVIII, W. 1973; – Archiwum domu Sapiehów, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1892 I; Akty Vil. Archeogr. Kom., III 339–40, IV 25–6; Arch. Jugo-Zap. Rossii, cz. 2 t. 1 332; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Jarzębski A., Gościniec albo krótkie opisanie Warszawy, W. 1974 s. 177, 246; Krasnodomski Ł., Disputatio theologica…, Trevir 1608; Maskiewicz S. i B., Pamiętniki, Wr. 1961; Misztołt A. A., Historia […] domus Sapiehanae…, Wil. 1724 III 129–43 (błędnie jako marszałek nadworny lit.); Ostrowski-Daneykowicz, Swada, I 113, 115, II 20–2, 125–7; Puteanus E., Epistolarum reliquiae centuria V et postrema…, Lovanii 1612 s. 35, 72; Radziwiłł, Pamiętnik; Vorbek-Lettow M., Skarbnica pamięci, Wr. 1968; Vol. leg., III 426, 799, 877, 970; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V t. 335 nr 13860 (listy S-y z l. 1635–43), BOZ rkp. 2888 k. 13–23 (dekrety procesowe o Kodeń z r. 1644); AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, nr 953 (testament S-y z 10 III 1644), 961 (pozew dla synów z powodu zajechania Kodnia w r. 1644); B. Narod.: sygn. XVII.3.3475/I–V, BOZ rkp. 942 k. 97–98, 11, 163–166, 183–184, 188–189, 198–199, rkp. 944 k. 165–166, 198–199; B. PAN w Kr.: rkp. 351 k. 45, 172; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę; – Wykorzystano materiały arch. udostępnione przez Andrzeja Rachubę z W.
Mirosław Nagielski