Ligęza Mikołaj Spytek z Bobrku h. Półkozic (ok. 1562–1637), kasztelan sandomierski. Był najstarszym synem Mikołaja (zob.) i Elżbiety Jordanówny, 1. v. Stanisławowej Bonerowej. O młodości L-y nic nie wiemy. W r. 1590 został kasztelanem czechowskim, w r. 1592 otrzymał scedowane na jego rzecz przez ojca starostwo żydaczowskie. Od chwili pojawienia się na widowni politycznej występował L. jako regalista i w tym duchu usiłował oddziaływać na sejmikach: proszowskim, wiszeńskim i opatowskim, na których często bywał. Na sejmiku wiszeńskim 28 II 1596 zjawił się z zaufanymi ludźmi, którzy z wozów wskazywali kandydatów na posłów wg gotowych kartek. Spotkało się to z protestem szlachty ruskiej. Po śmierci ojca, w r. 1603 dostał L. starostwo bieckie i ponadto wykupił wójtostwa: bieckie, ciężkowickie, lubczańskie i turzańskie. W czasie rokoszu Mikołaja Zebrzydowskiego stanął L. po stronie Zygmunta III. Na zjeździe pod Lublinem podejrzewano go wraz ze Stanisławem Żółkiewskim o zamiar rozpędzenia zjazdu siłą. W sierpniu t. r. uczestniczył wraz z innymi senatorami w zjeździe sandomierskim, prowadząc prokrólewską agitację, po czym udał się do króla pod Wiślicę. W r. 1613 został kasztelanem żarnowskim, w r. n. otrzymał starostwo ropczyckie, w r. 1618 postąpił na kasztelanię sandomierską.
L. brał udział w wielu sejmach, sprawując różne funkcje komisarskie, np. w r. 1613 był komisarzem do zapłaty żołdu konfederatom, w l. 1618, 1619, 1629 i 1631 naznaczano go jako rezydenta przy królu, w l. 1627, 1631, 1633, 1635 i 1637 wybierano go do komisji dla zabezpieczenia granic od Węgier. Na sejmach wygłaszał L. uczone i rozsądne wota, w których dawał dowody krasomówstwa, wiedzy oraz swych przekonań prokrólewskich. Kazał je opublikować w założonej przez siebie w r. 1618 drukarni w Dąbrowie (dziś Tarnowskiej). Nie mogąc zdążyć na rozpoczęcie sejmu toruńskiego 1626 r., przesłał nań swoje wotum na piśmie i wypowiedział się w nim m. in. stanowczo za utrzymaniem korony szwedzkiej przez Zygmunta oraz za wzmocnieniem obrony na Ukrainie. Na sejmie w r. 1627 popierał L. stanowisko Zygmunta III, by w toczącej się wojnie ze Szwecją przenieść walkę na morze i za morze. Domagał się też naprawy monety, nowych podatków, obciążenia Żydów i kupców; popierał Kościół katolicki w walce z arianami. Na sejmie koronacyjnym 14 II 1633 mówił L. o konieczności obrony państwa. Na sejmie w r. 1635 poruszył problem zapłaty wojsku żołdu, dyscypliny wojskowej, stosunku do Szwecji oraz reformy sejmowania. Ostatnie wotum na sejm styczniowy 1637 r. przesłał L. na ręce króla, gdyż z powodu choroby nie mógł już osobiście zjawić się na tym sejmie. Nawoływał w nim do obrony kraju przed Turkami, do zapłaty zaległego żołdu, uregulowania sprawy kozackiej, a wreszcie, co ciekawsze, do zaopiekowania się chłopstwem i mieszczanami, bo bez nich braknie rąk do pracy.
Główną działalność skupił jednak L. na terenie swoich olbrzymich posiadłości: Gorzyc, Dąbrowy, Skotnik, Głowowa i Sędziszowa; przez małżeństwo (1580) z Zofią Rzeszowską wszedł L. w posiadanie dóbr rzeszowskich. Składały się na nie miasto Rzeszów wraz z okolicznymi wsiami, do których przed r. 1589 dokupił jeszcze kilka innych, tworząc magnacką fortunę o 126 łanach. Ok. r. 1625 trzecia żona L-y, Zofia Krasińska, wniosła mu w posagu klucz krasiński (Krasne). Zapobiegliwy gospodarz, dążył L. do rozwoju swoich posiadłości, przy czym nie obeszło się bez sporów, a nawet walk z sąsiadami, jak np. w l. 1600–5 z osławionym «Diabłem» Stadnickim z Łańcuta o zabezpieczenie wolności jarmarków rzeszowskich. Rozwijał handel, szczególnie bydłem i zbożem, uzyskał konstytucję 1589 r. o wolności spławiania towarów Wisłokiem z własnym cłem, zatwierdzał dawne przywileje handlowe i nadawał nowe, np. 12 I 1599 na utrzymanie dróg miejskich przeznaczył dochód z uboju, rezygnował z handlowych monopoli pańskich, zwalniał z opłat od przywozu miodu, gorzałki itp., budował mosty, wystarał się o konstytucję w r. 1633 na skład ryb i win węgierskich w Rzeszowie. Popierał rozwój rzemiosła miejskiego, np. przed r. 1591 zatwierdził i rozszerzył przywilej krawcom rzeszowskim, a przed 1634 kuśnierzom, ale i we wsiach swoich, gdzie w r. 1589 było 12 rzemieślników. W r. 1628 wydał L. specjalną „Ustawę dla wsi Świlczy i Woliczki”, w której zawarł cały ustrój wsi, zarówno gospodarczo-społeczny, administracyjny, jak i obronny.
L. dbał o obronność Rzeszowa i okolicy, zwłaszcza po odpartym w r. 1624 napadzie Tatarów. Dn. 8 VIII 1627 ogłosił szczegółowy mandat o pogotowiu wojennym w mieście, powołując wszystkich mieszkańców Rzeszowa (również Żydów) do służby obronnej. Wybudował na południe od miasta potężny zamek, który nazwał Ligęzowem, do dziś istniejący po licznych przebudowach i służący jako więzienie. Wzniósł w Rzeszowie przed r. 1591 nowy ratusz, odbudował w r. 1623 po pożarze z r. 1621 kościół parafialny i hojnie go wyposażył, w l. 1624–9 wybudował obronny klasztor i kościół dla zakonu bernardynów. Płaskorzeźby i pomniki Ligęzów dla tego kościoła wykonał na zlecenie L-y Jan Pfister. Ufundował L. przed r. 1616 (akt fundacyjny spisano dopiero 30 IV 1631) przy kościele Św. Ducha dom dla ubogich, czyli szpital; mniejsze szpitale dla ubogich pobudował L. w Sędziszowie, Dąbrowie, Głowowie i we wsiach: Starowieściu, Krasnem, Zabierzowie, Świlczy (Swińczy), Przybyszówce, Malawie i Otwinowie. W r. 1635 ufortyfikował L. Głowów i wzniósł tam ratusz. Troszczył się również o dobra starościńskie, a zwłaszcza o Biecz. Gorliwy katolik, autor dziełka Schola Jesu Christi meditationum mentalium (1618), ufundował L. w swoich dobrach wiele kościołów (m. in. w Głowowie, Dąbrowie, Bieczu, Świlczy). W testamencie spisanym w r. 1637 zadysponował, by go po śmierci «nie rzezali ani patroszyli», ale pochowali w habicie bernardyńskim w zwyczajnej, sosnowej trumnie, a tę włożywszy w drugą cynową, umieścili ją pod progiem kościelnego babińca bernardynów w Rzeszowie, «aby każdy… wchodzący do kościoła… trunnę… nogami zawsze deptał». L. zmarł w swoim zaniku w Dąbrowie koło Tarnowa w maju 1637 (pogrzeb odbył się 19 V).
L. był żonaty trzykrotnie. Po śmierci wspomnianej już Zofii Rzeszowskiej ożenił się z Elżbietą (Halszką) Kormanicką, wdową po Adamie Rzeszowskim, która zmarła w r. 1602. Z trzecią żoną, Zofią Krasińską, miał dwie córki, Zofię Pudencjanę, wydaną za mąż za Władysława Dominika Ostrogskiego-Zasławskiego, przyszłego woj. krakowskiego, i Konstancję, która była pierwszą żoną Jerzego Lubomirskiego, późniejszego marszałka w. kor. Obie córki, gdyż dwaj synowie zmarli w dzieciństwie, przejęły po ojcu cały olbrzymi majątek. Zofia Pudencjana – Rzeszów oraz 39 wsi, Konstancja – 25 wsi w woj. krakowskim i sandomierskim.
Alabastrowy pomnik L-y dłuta Jana Pfistera w kościele Bernardynów w Rzeszowie; – Estreicher; Nowy Korbut (Piśm. staropolskie, niektóre dane błędne), II; Boniecki; Liber chamorum; – Biecz, Studia historyczne, Wr.–W.–Kr. 1963; Kotula F., Rzeszowski ośrodek złotniczy XVI–XIX w. oraz mistrz Wawrzyniec Kasprowicz, Kr. 1962 s. 21–7; Łuszczkiewicz W., Sprawozdanie z wycieczki naukowej w lecie 1891 r., Spraw. Kom. do bad. hist. sztuki w Polsce, Kr. 1896 V 121, 124–5; Maciszewski J., Wojna domowa w Polsce, Wr. 1960; O naprawę Rzeczypospolitej XVII–XVIII w., W. 1965 s. 64–66; Pęckowski J., Dzieje m. Rzeszowa do końca XVIII w., Rzeszów 1913; Pięć wieków miasta Rzeszowa, W. 1958 (zwłaszcza rozdział: A. Przyboś, Rzeszów na przełomie XVI i XVII w. s. 153, fot. pomnika); Przyboś A., Fundacje szpitalne M. S. L-y w XVII w., „Roczn. Nauk. Dydakt. WSP w Kr.” Z. 14; 1962 s. 71–82; Seredyka J., Sejm w Toruniu z 1626 roku, Wr.–W.–Kr. 1966 s. 66–7, 70, 76, 81, 116; Studia renesansowe, Wr. 1963 III 150–202 (s. 172, 176 fot. pomnika); Sławski T., Produkcja i wymiana towarowa Biecza w XVI i XVII w., Rzeszów 1968; – Akta grodz. i ziem., XX; Akta radzieckie rzeszowskie 1591–1634, Wyd. A. Przyboś, Wr.–Kr. 1957; Akta sejmikowe woj. krak., I–II; Dawna facecja polska, W. 1960; Materiały do historii m. Biecza 1361–1632, Wyd. F. Bujak, Kr. 1914; Rejestr poborowy województwa krakowskiego z r. 1629, Wr. 1956; Rokosz Zebrzydowskiego, Wyd. A. Rembowski, W. 1893; Ustawa dla wsi Świlczy i Woliczki z r. ok. 1628, Wyd. A. Kamiński i F. Kotula, Rzeszów 1948; Vol. leg., II 1279, III 167, 171, 327, 352, 550, 553, 623, 694, 703, 707, 782, 803, 818, 852, 921; Wielewicki, Dziennik, III–IV; Źródła do dziejów Polski, Wyd. F. Nowakowski, Berlin 1841 I 369– 89; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II ks. 1 s. 290 i n., ks. 13 s. 294 i n.; Arch. Kapit. w Kr.: Acta act. Capit. Crac. t. XIII k. 412, Liber, visitationum ac revisionum ecclesiarum dioec. Crac. 1454–1795, k. 86a; Arch. klaszt. Bernardynów w Kr.: Arch. in quo continentur erectiones…, s. 711–719, 735–752 (testament); Arch. Państw. w Kr.: Castr. Biec. t. 171 s. 1199–1202, t. 179 s. 591–594 (testament), Castr. Crac. Rel. t. 58 s. 564–594 t. 59 s. 2525–6; B. Czart.: rkp. 363 k. 334–5, rkp. 1657 s. 162–6; B. Jag.: rkp. nr 7 k. 505–6, nr 102 k. 71, 941–942, nr 166 k. 257–293 nr 211 s. 11; B. Ossol.: rkp. 209 k. 457; Muz. Rzeszowa: nr 129 Księga wiejska wsi Świlczy, nr 158 Acta consularia k. 26, 58, 66–7, 70–72, 77, 87, 101–104, 127, nr 160 Acta iudiciaria controversarum civitatis Rzeszow, s. 50, 99, 323, 394–5; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Teka Pawińskiego nr 21 (lauda sandomierskie).
Adam Przyboś