Stadnicki Mikołaj h. Drużyna (zm. między 1450 a 1452), rycerz pasowany, najwyższy łożny królewski czyli podkomorzy dworu od r. 1438, był synem Zbigniewa (zob.) i Dziechny.
Pierwszy raz S. jest poświadczony źródłowo w r. 1415, został wówczas wymieniony (bez imienia) jako jeden z braci najstarszego Piotra. W r. 1417 S. i brat Piotr odstąpili przyrodniej siostrze Hance, żonie Stanisława z Korzennej, poł. Podlesia i Moczydła (pow. lelowski) jako jej dział macierzysty i 90 grzywien. Gdyby tej sumy nie zapłacili, mieli jej wyznaczyć 9 grzywien czynszu w zakupionej przez ojca części owych wsi.
W młodzieńczym wieku S. rozpoczął służbę na dworze króla Władysława Jagiełły. Z tytułem łożnego jest wzmiankowany 21 VII 1429, gdy w Łęczycy uzyskał od króla sołectwo w Wilczkowicach (pow. łęczycki). Dn. 12 VI r.n. od mieszczan kazimierskich dostał dwukonną podwodę, udając się w sprawach króla w kierunku Bochni. W r. 1431 był przy królu w Szczerzecu i wystąpił jako relator dokumentu królewskiego dla Franczka ze Stepanikowic. W czerwcu 1433 uczestniczył w zjeździe generalnym w Kole, na którym wyznaczono dowódców wyprawy przeciwko Krzyżakom. Razem z królem oczekiwał wyników wyprawy w Koninie, gdzie za zasługi w służbie królewskiej dostał w dożywocie Gawłów i Groblę w star. niepołomickim. Po śmierci Władysława Jagiełły przebywał najczęściej w ziemi przemyskiej. Regularnie powoływano go na asesora sądowego i rozjemcę w różnych sprawach spornych.
S. wkrótce rozpoczął służbę u młodocianego króla Władysława III, który ok. r. 1438 mianował go najwyższym łożnym czyli podkomorzym dworu (nazywano go najwyższym łożnym, najwyższym komornikiem komory królewskiej, lub wręcz komornikiem). T.r. podpisał antyhusycką konfederację w Nowym Mieście Korczynie, zawiązaną z inicjatywy bp. krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego w związku z planowaną wyprawą do Czech po koronę św. Wacława dla Kazimierza Jagiellończyka. Dn. 26 II 1439 w Lublinie król zezwolił S-emu wykupić z rąk Janusza i Aleksandra, synów kniazia Hurki, bratanka Jagiełły, Radenice w ziemi przemyskiej. Dn. 13 III t.r. w Koprzywnicy król przeniósł na Piechów i Wodniki 100 grzywien, zapisane S-emu jeszcze przez Władysława Jagiełłę na niewymienionych z nazwy wsiach, nadanych w konsekwencji innej osobie. S. nie brał udziału w wyprawie króla Władysława po koronę węgierską w r. 1440. Uczestniczyli w niej natomiast dwaj krewni żony, obdarzeni w r.n., zapewne za wstawiennictwem S-ego, zapisami na dobrach królewskich. Przybył jednak na Węgry w r. 1440 u boku woj. krakowskiego Jana Tęczyńskiego i star. chełmskiego Dziersława Rytwiańskiego. Wziął udział w wiosennej kampanii przeciwko zbuntowanym miastom Preszów i Koszyce. Dn. 30 III 1441 pod zamkiem Nemti król zapisał S-emu na Radenicach i jedenastu innych wsiach w ziemi przemyskiej 200 grzywien, które wcześniej ten w imieniu króla (rzekomo) wypłacił Stanisławowi Szreniawie z Imbramowic za jego wierną służbę, a 5 IV nad rzeką Mur uzyskał zapis 510 grzywien na tych wsiach i siedmiu innych. Apanaże S-ego wywołały niezadowolenie szlachty, co spowodowało liczne procesy sądowe, m.in. z chorążym przemyskim Herburtem, który 17 V przedłożył przed star. lwowskim Rafałem Tarnowskim swoje dokumenty, czyli prawa przeciw dokumentom obecnego króla wystawionym dla S-ego, reprezentowanego w grodzie lwowskim przez pełnomocnika Jaźwca. Jeszcze na Węgrzech S. uzyskał 8 VI zezwolenie na lokację na prawie niemieckim Ożomli, 23 VI w imieniu Władysława III dał stolnikowi lubelskiemu Goworkowi ze Zdziechowa płaszcz aksamitny, za co król dopisał mu 50 grzywien na Radenicach, 1 IX przekazał monarsze 50 grzywien, które ten zapisał mu na Mystyczach. Pod koniec t.r. powrócił do kraju. Dn. 1 I 1442 jako asesor był S. na rokach ziemskich w Przemyślu, a w lutym na wiecu we Lwowie, świadkując na dokumencie namiestnika królewskiego Jana Czyżowskiego. Jako asesor wziął też udział 13 VII w zjeździe generalnym ziemi lwowskiej w Gródku. W r.n. w Nowym Mieście Korczynie świadkował na dokumencie J. Czyżowskiego.
W r. 1446 został S. pozwany przez Stanisława Szreniawę do sądu na wiecu krakowskim o zapłacenie mu 200 grzywien jako wynagrodzenie za służbę u króla. Najpewniej chodziło o pieniądze zapisane S-emu przez króla w r. 1441 na dobrach radenickich, a w rezultacie jednak nie wypłacone przez S-ego Szreniawie. W r.n. sąd wiecowy oddalił jednak ten pozew, ponieważ Szreniawa nie miał dokumentu adresowanego do S-ego (czyli kwitu królewskiego) w sprawie tych pieniędzy. O darowiźnie króla na rzecz Szreniawy informował dokument wystawiony dla S-ego, który ten widocznie zataił. Już znacznie wcześniej Herburt kwestionował dokumenty królewskie w sprawie zapisów dla S-ego na dobrach na Rusi, a w r. 1448 o Gawłów i Groblę wystąpił star. łęczycki Michał Lasocki. S. utrzymał się przy tenucie dóbr monarszych i urzędzie podkomorzego dworu. Dn. 29 VIII był w Łucku przy królu Kazimierzu Jagiellończyku. Ostatni raz wystąpił 6 II 1450, gdy przed sądem nadwornym wraz z braćmi Stanisławem i Zbigniewem oraz siostrą Katarzyną ustanawiali opiekunem jej nieletnich dzieci ich stryja, sędziego krakowskiego Bartosza Obulca. S. zmarł między 1450 a czerwcem 1452; 16 VI 1452 urząd podkomorzego dworu królewskiego piastował już Krzesław Wojszyk, a 27 VI Katarzynę określono wdową.
Ojcowizną Stadnickich zarządzał najstarszy z braci Piotr (zm. 1444), który w r. 1426 za 15 grzywien sprzedał niewielką Wolę Laskową, a w r. 1428 za 300 grzywien kupił Kędzierzynkę i poł. Zegartowic. W r. 1430 siostry Elżbieta i Katarzyna, po otrzymaniu posagów, zrzekły się na ręce S-ego i Piotra praw do ojcowizny. Po podziale majątku po rodzicach w r. 1433 S-emu dostały się tylko Łyszkowice, nadal pisał się jednak ze Stadnik, a tylko czasem z Łyszkowic. S. był dobrym gospodarzem, stopniowo powiększał swój majątek. W r. 1438 kupił za 300 grzywien wieś Półłąków (obecnie już nie istniejącą) koło Łyszkowic od marszałka dworu królewiczów Piotra z Pisar i Rytra. Po bezpotomnej śmierci Piotra, S. z braćmi po procesie odebrali wdowie po nim Jadwidze z Imielna dobra ruchome i nieruchome. Później S. nabywał dobra dziedziczne w ziemi przemyskiej. W r. 1449 kupił dom w Przemyślu, wieś Pakosz, a następnie Sanniki za 200 grzywien oraz Dublany i Czanicze. S. zgromadził znaczny majątek w gotówce, z czego 1 tys. grzywien ulokował na dobrach żmigrodzkich swojej drugiej żony.
S. był dwukrotnie żonaty. Z pierwszą żoną (imię nieznane) miał syna Jana zw. Bochnia, kleryka krakowskiego (1443), notariusza publicznego w Gnieźnie, pisarza arcybp. Władysława Oporowskiego (1451), wikariusza wieczystego w katedrze krakowskiej (1455–9), pisarza kapituły katedralnej gnieźnieńskiej (1466). Drugi raz ożenił się z Katarzyną, córką Paszka z Grodziny i Żmigrodu, której w r. 1436 zapisał 200 grzywien posagu i 200 grzywien wiana na Łyszkowicach. Z małżeństwa tego urodziło się dwoje dzieci: Katarzyna przed r. 1461, żona Jana Trzecieskiego z Trzecierzy, i Mikołaj (zob.). Po śmierci S-ego Katarzyna wyszła ponownie za mąż za Krzesława Wojszyka z Wojczy, który już wcześniej przejął po S-m urząd, tytułując się najwyższym łożnym. Wspólnie również doczekali się potomstwa. Katarzyna jako jedyna spadkobierczyni ojca, z braku męskich krewnych odziedziczyła wielką fortunę, której trzon stanowił zamek Żmigród wraz z miastem oraz kilkanaście wsi. Ok. r. 1462 po śmierci Krzesława Wojszyka została żoną Piotra Gołuchowskiego. Po śmierci Katarzyny mąż wstąpił do klasztoru Benedyktynów w Tyńcu, a jej dzieci z pierwszego i drugiego małżeństwa rozpoczęły wieloletni proces o dobra żmigrodzkie.
Stadnicki K., Rodowody domu Stadnickich, Lw. 1857–1861, Linia protoplastów…, s. 7–10, 12; Żychliński, III; – Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy, s. 80 (błędnie zaliczony do komorników sądu ziemskiego krak.), s. 244, 247; Urzędnicy, IV/1 (uw. do nr 426); – Gąsiorowski A., Notariusze publiczni w Wielkopolsce schyłku wieków średnich, P. 1993 s. 34; Kurtyka J., Problem identyczności urzędów ziemskich krakowskich i nadwornych w wiekach XIV–XV, w: Urzędy dworu monarszego dawnej Rzeczypospolitej i państw ościennych, Red. A. Gąsiorowski, R. Skowron, Kr. 1996 s. 38–43; – Akta grodz. i ziem., I nr 22, V nr 91, XI nr 2619, XIII–XIV; Cod. Epistol. saec. XV, II nr 248; Knigi pol’skoj koronnoj mietriki XV st., Varšava 1914 I nr 165; Kod. Wpol., X nr 1622, 1694, 1697 (dot. syna S-ego, Jana); Matricularum summ., III supl. nr 636; Pomniki dziejowe Przemyśla. Księga ławnicza 1445–1452, Wyd. J. Smołka, Z. Tymińska, Przemyśl 1936 II; Podwody kazimierskie 1407–1432, Wyd. S. Krzyżanowski, Arch. Kom. Hist., 1909–13 XI s. 439; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 3365, 3511, 3707; Zbiór dok. mpol., II nr 581, III nr 802, VII nr 2079, 2145, VIII nr 2205, 2208, 2293, 2294, 2325, 2342, 2520; – AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Castr. Crac., t. 1 s. 75, t. 10 s. 655, Terr. Biec., t. 1 s. 222, Terr. Crac., t. 6 s. 56, 304, 505–6, t. 10 s. 122–3, t. 12 s. 401, t. 17 s. 22–3, 85, t. 146 s. 20–1, 98–9, 503, 512, t. 147 s. 23, 110, 137, t. 150 s. 96–7, t. 151 s. 6–7, t. 106 s. 132–4, 195, 210–11, 243, t. 196 s. 188 (Piotr nazwany stryjem synów Jakusza Kowarskiego z Kowar), t. 197 s. 19, 513, t. 257 s. 130.
Bożena Czwojdrak i Franciszek Sikora