Rey Mikołaj (1866–1932), ziemianin, działacz ruchu ludowego. Ur. 15 II w Przyborowiu w pow. pilzneńskim, w rodzinie ziemiańskiej, był synem Stanisława i Wilhelminy z Głogowskich, bratankiem Mieczysława (zob.).

R. zdał maturę w Gimnazjum Św. Anny w Krakowie w r. 1883, następnie studiował prawo na UJ i w r. 1888 uzyskał stopień doktora praw. Miał także – wg informacji rodziny – wykształcenie rolnicze. Odbył służbę wojskową w armii austriackiej jako jednoroczny w 3 regimencie dragonów w Wiedniu i Stockerau.

R. był właścicielem dóbr w pow. pilzneńskim (Przyborowie, Chotowa, Słupie, Głowaczowa, Karolówka i Golanki) i Dolinian w pow. rohatyńskim. Prowadził stałe doświadczalne pole hodowli ziemniaków w Przyborowiu, miał gorzelnie m. in. w Głowaczowej. Od lat dziewięćdziesiątych działał w samorządzie i w towarzystwach gospodarczych. Był przez wiele lat wiceprezesem (od r. 1894), następnie prezesem (od r. 1906) Rady Powiatowej w Pilźnie, delegatem pilzneńskiej Rady Powiatowej, do okręgowej rady szkolnej (od r. 1896), członkiem czynnym Tow. Gospodarskiego we Lwowie z oddziału rohatyńskiego (1894–7). Szczególnie czynny był w krakowskim Tow. Rolniczym jako członek wydziału tarnowskiego (1894–7), prezes okręgowego Tow. Rolniczego w Dębicy (1898–1901), następnie prezes ropczycko-pilzneńskiego (do r. 1909), a po jego rozdzieleniu się (na pilzneńskie i ropczyckie) prezes okręgowego Towarzystwa Rolniczego w Pilźnie (od r. 1910) i od r. 1912 członek komitetu Tow. Rolniczego w Krakowie. Działał w Towarzystwie «Kółek Rolniczych» we Lwowie (od r. 1898 członek zarządu głównego i prezes zarządu powiatowego w Pilźnie, później w Pilźnie–Ropczycach), w Tow. Hodowców czerwonego bydła polskiego (członek zarządu, w ostatnich latach przed wojną – wiceprezes), w Tow. Kredytowym Ziemskim we Lwowie (od r. 1894, przez kilka lat). Był też szczodrym ofiarodawcą na cele społeczne. M. in. ok. r. 1890 ufundował szkoły w Głowaczowej i Chotowej, dodając grunt dla nauczyciela, a w r. 1900 dwa stałe miejsca w sanatorium nauczycielskim w Zakopanem, zaopatrywał w żywność bursę uczniowską przy powstałym z jego inicjatywy w r. 1910 gimnazjum w Dębicy.

Od początku lat dziewięćdziesiątych R. ogłosił kilka broszur, m. in. Sprawa agrarna (Lw. 1897, odb. z „Gaz. Narod.”; gdzie omawiał problem reformy rolnej, postulując poprzez tzw. kolonizację wewnętrzną rozwój średniego stanu rolniczego i stawiając jako przykład politykę społeczno-ekonomiczną w Poznańskiem), Co prowadzi do utrwalenia dworu polskiego, a co go gubi? (Kr. 1898, odb. z „Ruchu Społ.” 1898/9; tu upominał się o podniesienie oświaty rolniczej, szczególnie na poziomie szkolnictwa średniego), Kwestia bytu własności większej w naszym kraju (Tarnów 1901), Spostrzeżenia z objazdu obór bydła czerwonego polskiego (Kr. 1909).

W r. 1908 R. wstąpił do kierowanego przez Jana Stapińskiego Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL). Z tego Stronnictwa został w r. 1911 wybrany w okręgu nr 43 (Pilzno–Brzostek–Dębica–Ropczyce) do Rady Państwa, gdzie wraz z pozostałymi posłami ludowcami należał do Koła Polskiego. Dwa spośród jego przemówień poselskich ogłosił „Przyjaciel Ludu” (1911 nr 42 – w sprawie drożyzny, 1913 nr 6 – o podatkach). W r. 1913 był R. członkiem delegacji parlamentarnej w Budapeszcie. Jego działalność w Radzie Państwa cenił Wincenty Witos: «Mikołaj Rey, poseł powiatu pilzneńskiego, zwany czerwonym hrabią, mimo swego arystokratycznego pochodzenia, godził się na program i cele Stronnictwa i uczciwie im służył», natomiast Józef Putek nazwał go wtyczką endecką w Stronnictwie i zarzucał, że jako poseł bronił interesów gorzelniczych wielkich właścicieli ziemskich.

W listopadzie 1913 R. znalazł się w poselskiej grupie opozycyjnej przeciwko Stapińskiemu. Dn. 12 XI t. r. Klub PSL delegował R-a i Stanisława Białego do tzw. delegacji wspólnych (omawiających problemy wspólne dla całej monarchii austro-węgierskiej). Grupa opozycyjna postanowiła wydawać osobne pismo – tygodnik „Piast”, na który funduszy dostarczyli głównie bogaci posłowie PSL, m. in. Władysław Długosz, Zygmunt Lasocki i R. (po 15 tys. koron) oraz Klaudiusz Angerman (8 tys.), a którego pierwszy numer ukazał się w grudniu t. r. Po rozłamie, do którego doszło ostatecznie podczas obrad Rady Naczelnej PSL w Tarnowie 13 XII t. r., R. należał do współzałożycieli utworzonego – z połączenia grupy «Piasta» z tzw. frondą lwowską (Bolesława Wysłoucha, Jana Dąbskiego i in.) – 1 II 1914 w Tarnowie nowego stronnictwa PSL-«Piast» i był w l. 1914–19 członkiem jego Rady Naczelnej.

Grupa «Piasta» (jak zresztą PSL w ogóle) od początku była zwalczana przez duchowieństwo, przede wszystkim przez bpa tarnowskiego Leona Wałęgę, a organ świeżo założonego przez Wałęgę, ściśle podporządkowanego kurii Stronnictwa Katolicko-Ludowego – „Lud Katolicki” atakował tygodnik „Piast”. Podjęte przez R-a próby poprawy stosunków z bpem Wałęgą okazały się bezskuteczne, a w końcu spowodowały, że biskup się obraził. W tej sytuacji R. oddał swój mandat poselski na ręce Wałęgi; odpowiedzi nie było, a sprawa stała się głośna. R. więc złożył mandat 8 VI 1914 (na zwolnione miejsce wszedł jego zastępca Jan Siwula). Pomimo tego był nadal bardzo czynny w Kole Polskim w całym okresie bezparlamentarnym, trwającym od wybuchu pierwszej wojny światowej do 30 V 1917. Wybierano R-a do wielu komisji, powoływanych przez Koło Polskie. I tak, wszedł np. w styczniu 1915 do komisji dla odbudowy gospodarczej i umożliwienia wiosennych zasiewów, w październiku t. r. do komisji rolniczej i przemysłu rolnego oraz do komisji dla spraw miejskich, przemysłu fabrycznego i rękodzieła, w listopadzie do komisji, której celem była obrona ziemi, w marcu 1916 do komisji politycznej, w czerwcu t. r. do komisji parlamentarnej klubu posłów ludowych. «Przemówienia jego w Kole nacechowane bardzo dużą odwagą budziły nieraz niezadowolenie i zastrzeżenia niektórych konserwatystów» – pisał Witos. Ostro R. zaprotestował, gdy prezes Koła Polskiego Leon Biliński przedstawił w sierpniu 1915 projekt uchwały Koła, w którym znalazło się zdanie o zgodzie na granice etnograficzne. «Bardzo gwałtownie wystąpił przeciw temu – wspomina Biliński – wielce patriotyczny, ale niestety wielce apolityczny poseł Rey („Milunio”), zarzucając mi, że mi ten ustęp rząd podyktował». Równie mocno R. potępił w październiku 1916 projekt udzielenia Galicji statutu na wzór Chorwacji (lecz znacznie bardziej ograniczonego), który przedłożył w Kole Biliński. Na posiedzeniu Koła Polskiego, nazywanym historycznym, w dn. 16 V 1917, głosował za wnioskiem Włodzimierza Tetmajera o Polsce wolnej, zjednoczonej, niepodległej z dostępem do morza.

Po wybuchu wojny w r. 1914 złożył R. na Legiony Polskie 50 tys. koron. Występował przeciwko szykanom ludności wiejskiej przez władze austriackie, uczestniczył w państwowej komisji administracyjnej dla spraw opieki nad inwalidami. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę PSL-«Piast» wydelegowało R-a i W. Tetmajera na konferencję pokojową w Paryżu. Dn. 8 I 1919 obaj zostali dokoopowani w skład Komitetu Narodowego Polskiego. R. był jednym z ekspertów zagadnień politycznych i dyplomatycznych delegacji polskiej na konferencję pokojową. Po powrocie do kraju (w poł. 1919 r.) R. nie zajmował się już działalnością polityczną. Napisał wspomnienia z okresu swej pracy publicznej pt. Założenie „Piasta”. W dziesięcioletnią rocznicę (Kr. 1924) ze wstępem W. Tetmajera, z którym łączyła go i współpraca polityczna i przyjaźń. W r. 1928 opublikował „Memoriał gen. Tadeusza Rozwadowskiego w sprawie granic wschodnich” („Czas” nr 261 i odb. Kr.) ze swoim wstępem. Był członkiem Tow. «Własna Strzecha» i po wojnie ofiarował 100 morgów na gospodarstwa indywidualne dla legionistów inwalidów; ufundował szkołę powszechną w Dolinianach. Zmarł 27 V 1932 w Przyborowiu, pochowany został w pobliskim Straszęcinie.

Z małżeństwa, zawartego w r. 1894, z Marią z Bobrowskich (1870–1948), miał R. troje dzieci: Helenę, Tadeusza (1897–1967) i Andrzeja (1902–1973).

Córka R-a Helena (1895–1977), zamężna za Józefem Jabłonowskim, działaczka społeczna, organizowała m. in. przed pierwszą wojną kursy dla dziewcząt po parafiach, Strzelca i Sokoła po wsiach, w czasie wojny ofiarowała na Legiony Polskie 50 tys. koron, opiekowała się uchodźcami w Wiedniu; w Polsce niepodległej działała w Akcji Katolickiej, zakładała koła gospodyń wiejskich, w czasie drugiej wojny należała do Armii Krajowej (pod pseud. Rzepicha), udzielała pomocy Żydom, jako przewodnicząca Rady Głównej Opiekuńczej w Dębicy wydatnie pomagała więźniom obozu pracy przymusowej w Pustkowie.

Estreicher w. XIX; Szczechura, Zagadnienia kult.-oświat. Bibliogr.; ciż, Zagadnienia społ.-polit. Bibliogr.; Freund F., Das österreichische Abgeordnetenhaus. Ein biographisch-statistisches Handbuch 1911–1917. XII. Legislaturperiode, Wien, Leipzig 1911 (fot.); Österr. Biogr. Lexikon, 1985 Lf. 42; Borkowski, Almanach, s. 796; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., V 238–9, VII/VIII 564; Uruski, XV 203; Żychliński, XV 128; Giza, Władze stronnictw lud., s. 586, 587, 589; – Dunin-Wąsowicz K., Czasopiśmiennictwo ludowe w Galicji, Wr. 1952; tenże, Dzieje Stronnictwa Ludowego w Galicji, W. 1956; Garlicki A., Powstanie Polskiego Stronnictwa Ludowego-Piast 1913–1914, W. 1968; Giza S., Kalendarz wydarzeń historii ruchu ludowego 1895–1965, W. 1967; Lasocki Z., Polskie Stronnictwo Ludowe w czasie wojny światowej, Kat. 1937; tenże, Wspomnienie o ś.p. Mikołaju Reyu, „Piast” 1932 nr 24 s. 3–4; Putek J., „Cement” i „ropa” w dziejach ruchu ludowego w Polsce, „Wieś” 1948 nr 11 s. 4–6 (fot.); Seyda M., Polska na przełomie dziejów. Fakty i dokumenty, P. 1931 II; Zabierowski S., Pustków, Rzeszów 1981 (dotyczy córki Heleny); Zakrzewski A., Wincenty Witos. Chłopski polityk i mąż stanu, W. 1977; Zarys historii polskiego ruchu ludowego, W. 1963 I; – Bartoszewski W., Lewinówna Z., Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, „Wyd. 2 rozszerzone, Kr. 1969 s. 640–3 (relacja H. Jabłonowskiej, sygn.: H. J.); Biliński L., Wspomnienia i dokumenty, W. 1925 II; Bobrzyński M., Z moich pamiętników, Wr. 1957; Hof- und Staats-Handbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie für das Jahr 1916, 1917, Wien; Hupka J., Z czasów wielkiej wojny. Pamiętnik nie kombatanta, Wyd. 2, Lw. 1937; Księga adresowa Polski (wraz z W. M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa, W. 1928 s. 363, 464, 1509; Księga adresowa przemysłu galicyjskiego, opracowana przez Krakowski Komitet I. Zjazdu Przemysłowego, Kr. 1901 s. 29; Materiały źródłowe do historii polskiego ruchu ludowego, W. 1966 I; Protokoły posiedzeń Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu z okresu od 2 października 1918 do 23 stycznia 1919 r. (Wybór), „Najnowsze dzieje Pol. 1914–39”. T. 2: 1959 s. 174, 176, 177, 180; Raczkowski J., Wśród polityków i artystów (Ze wspomnień redaktora), W. 1969; Sprawozdanie dyrektora c. k. Gimnazjum Nowodworskiego czyli Św. Anny w Krakowie za r. szk. 1882 s. 96, toż za r. szk. 1883 s. 63; Sprawozdanie Towarzystwa Hodowców czerwonego bydła polskiego za r. 1907, Kr. 1908, toż za l. 1908–13, Kr. 1909–14; Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Rolniczego Okręgowego Ropczycko-Pilźnieńskiego za r. 1906, Kr. 1907; toż za l. 1907–9, Kr. 1908–10; Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa Rolniczego Okręgowego w Pilźnie za II półrocze 1910 roku, Kr. 1911; toż za r. 1911, 1912, Kr. 1912, 1913; Sprawy polskie na Konferencji Pokojowej w Paryżu w 1919 r., W. 1968 III; Stapiński J., Pamiętnik, W. 1959; Szematyzmy Król. Galicji 1895–1914; Witos W., Moje wspomnienia, Paryż 1964 I–II; – „Gaz. Lwow.” 1911 nr 135 s. 2, nr 154 s. 2, nr 155 s. 1, „Piast” 1913–17, 1932 nr 23 s. 2; – Arch. UJ: S II 51–4, S II 519, WP II 484; B. Jag.: rkp. 9796 III (Rymar S., Pamiętnik) Cz. 1 s. 66, 83, 100, 198, 203, 219, 245; B. PAN w Kr.: rkp. 1992 k. 96–97, rkp. 2402, t. 2 k. 335–336, rkp. 4063 k. 51–52, rkp. 7289; – Informacje rodziny (w Materiałach Red. PSB).

Alina Szklarska-Lohmannowa