Pac Mikołaj Stefan h. Gozdawa (ok. 1623–1684), wojewoda trocki, potem kasztelan, w końcu biskup wileński. Ur. w Prenach w woj. trockim, był najmłodszym synem Stefana (zob.) i Anny Marcybelli z Rudominów Dusiackich, bratem Krzysztofa Zygmunta (zob.). Po trzyletnich studiach filozoficznych na Akad. Wil., dn. 20 V 1642 – już jako pokojowiec królewski – zapisał się na wydział filozoficzny uniwersytetu w Ingolstacie, gdzie studiował do pocz. 1644 r. W r. 1642 matka scedowała nań starostwo krzyczewskie, a w rok później także rakanciskie i ławaryskie. Ponieważ jednak Władysław IV po śmierci Anny Pacowej nadał te starostwa podczaszemu lit. Gedeonowi Michałowi Tryźnie, P. rozpoczął po powrocie z zagranicy starania o ich odzyskanie, zakończone powodzeniem (starostwa te scedował w r. 1649 woj. wileńskiemu Krzysztofowi Chodkiewiczowi). Dzięki wstawiennictwu kancelerza w. lit. Albrychta Stanisława Radziwiłła P. posłował na sejm jesienny 1646 r. z pow. wiłkomierskiego, w r. 1648 podpisał elekcję Jana Kazimierza z województwem wileńskim. Z tegoż województwa był posłem na sejm 1649/50 r. i 1650 r. Na pierwszym z nich został wyznaczony do komisji w sprawie otworzenia mennicy, na drugim – na komisarza do zapłaty wojsku litewskiemu. Dn. 24 IV 1651 król mianował go wojewodą trockim. W czerwcu t. r. na wieść o zagrożeniu Krzyczewa przez Kozaków pospieszył w jego rejon i 8 VII, złączywszy się z pospolitym ruszeniem orszańskim, zamierzał przyjść z pomocą obleganej twierdzy. Wobec nadchodzącej odsieczy Kozacy odstąpili od Krzyczewa. Planowana przez P-a wyprawa na Kozaków nie doszła do skutku z powodu sprzeciwu pospolitego ruszenia. Z nominacji hetmana w. lit. Janusza Kiszki został P. dowódcą części oddziałów broniących Litwy przed najazdami kozackimi w rejonie Krzyczewa. Tytułował się wtedy «pułkownikiem JKMci». W styczniu 1652 był już w Daniszewie koło Święcian (dobrach swojej żony), opuściwszy pogranicze kozackie. W zamian za koszty poniesione przez P-a na utrzymanie załogi w Krzyczewie sejm 1653 r. uchwalił przekazanie mu sumy 20 000 zł. Z sejmu tego wybrany został na komisarza do Trybunału Skarbowego (nie odbył się) i do komisji w sprawie poprawienia warunków spławu «statków do Królewca na morzu Kurskim». W tymże czasie otrzymał star. ołuczyckie. Z sejmu 1654 r. wszedł do komisji do wyciągania retent. Obecny był na konwokacji senatorów, odbytej w październiku 1654 w Grodnie w sprawie wojny z Moskwą. Sejm 1655 r. wybrał go na deputata do Trybunału Skarbowego. Jesienią t. r. przebywał w Brześciu Lit., biorąc udział w odbytej tam konwokacji i występując jako pośrednik w układach przedstawicieli pułku Zygmunta Słuszki z regimentarzem wojska lit. Pawłem Sapiehą.
Działania P-a w l. 1656–7 są dość niejasne. Możliwe, że w r. 1656 przeszedł na stronę cara Aleksego. Wiosną 1657 jeździł zaś z listami ks. Jerzego II Rakoczego i agitował za jego wyborem na w. księcia litewskiego. Prawdopodobnie po klęsce Rakoczego wrócił w szeregi stronników Jana Kazimierza. Możliwe, że wtedy otrzymał od niego dobra Sielec po Januszu Radziwille, które jednak odebrał mu zbrojnie Jerzy Karol Hlebowicz, star. żmudzki. Z sejmu 1658 r. wybrany został m. in. do grona komisarzy mających ratyfikować traktaty pokojowe oraz na deputata do Trybunału Skarbowego i ponownie do komisji w sprawie spławu do Królewca. Był na sejmie 1659 r., z polecenia którego prowadził układy z wojskiem lit., t. r. w Słonimiu i na pocz. 1660 r. w obozie pod Bowskiem. W tym czasie został zwerbowany przez brata Krzysztofa, kanclerza w. lit., do stronnictwa dworskiego: poparł plan elekcji «vivente rege» i podpisał m. in. skrypt elekcyjny z r. 1661. Dn. 25 II 1660 otrzymał konsens królewski na starostwa: Sejwy i Wiżajny, przekazane mu przez Marię Radziwiłłową. Ponieważ jednak starostwa te otrzymał Stanisław Lipnicki, marsz. mozyrski i płk wojska lit., P. procesował się z nim jeszcze w poł. 1661 r. Obecny był na sejmie 1661 r., skąd wybrano go na komisarza do rewizji skarbu koronnego i na deputata do Trybunału Skarbowego. Po zakończonym sejmie podpisał 18 VII manifest stanów lit., inspirowany przez Krzystofa Paca i mający służyć planom elekcyjnym dworu. Uczestniczył w naradzie senatu, odbytej w Nowym Dworze (pow. grodzieński) w czasie podróży Jana Kazimierza pod Wilno. Już w r. 1662 P. zaczął krytycznie oceniać działalność stronnictwa dworskiego i panujące w nim swary. Stanął na gruncie utrzymania panującego stanu rzeczy – praw kardynalnych i «złotej wolności». Zdaje się, że nie brał udziału w sejmie 1662 r., na którym plany elekcyjne poniosły ostateczną klęskę. Wyznaczony został jednak na tym sejmie na komisarza do zapłaty i pozyskania skonfederowanego wojska lit. oraz do założenia mennicy w W. Ks. Lit. W czasie trwania obrad komisji wojskowej w Wilnie doszło do zabójstwa hetmana polnego i podskarbiego lit. Wincentego Korwina Gosiewskiego oraz marszałka związku Kazimierza Żeromskiego. Konfederaci poszukiwali także P-a, ale opuścił on pospiesznie Wilno i udał się do Prus elektorskich.
W r. 1663 P. ubiegał się o urząd podskarbiego w. lit., ale nie znalazł uznania w oczach swego brata Krzysztofa i podskarbstwo otrzymał Hieronim Kryszpin Kirszensztein. P. zbliżył się wówczas do Bogusława Radziwiłła i jesienią 1663 należał do ugrupowania popierającego na tron polski księcia brunszwickiego Jana Fryderyka. Brał udział w naradach senatu 10 i 28 VI 1664, kiedy to Jan Kazimierz po nieudanej wyprawie na Moskwę przybył na Litwę. Na sejm 1664 r., mający sądzić Jerzego Lubomirskiego, P. nie pojechał. Prawdopodobnie nie był także na sejmie wiosennym 1665 r., ale przybył w początkach maja t. r. na zorganizowaną przez stronnictwo pacowskie konwokację do Białej Radziwiłlowskiej, której jednym z celów było uzyskanie przez króla poparcia na Litwie dla planów elekcyjnych i rozprawy z Lubomirskim. Konwokacja ta ze względu na opór stronnictwa sapieżyńskiego nie doszła do skutku. P. wziął także udział w następnej konwokacji obradującej w lipcu 1665 w Grodnie. W styczniu 1666 czynił starania o woj. wileńskie po śmierci Pawła Sapiehy, ale znowu zabrakło mu poparcia krewnych, co w jeszcze większym stopniu związało go z Radziwiłłami. W lutym t. r. został obrany przez szlachtę grodzieńską na deputata do Trybunału Lit., którego obradom następnie przewodniczył. Mimo prac w Trybunale P. przybył także na sejm wiosenny 1666 r., na którym wypowiedział się w swym wotum za restytucją Jerzego Lubomirskiego, choć z zastrzeżeniem, aby wpierw przeprosił on szlachtę litewską. W tym czasie otrzymał starostwo berznickie (przed 23 IV 1666), a w sierpniu dodatkowo dzierżawę wielońską. Nadania te nie wpłynęły jednak na zmianę jego postawy politycznej i powrót do stronnictwa dworskiego. Jako jedyny przedstawiciel rodziny Paców obecny był na weselu Kazimierza Sapiehy, podskarbiego nadwornego lit., z Krystyną Hlebowiczówną w czerwcu 1667, które było jednocześnie zjazdem politycznym stronników Filipa Wilhelma księcia neuburskiego. W kwietniu 1668 został starostą skirstymońskim. We wrześniu t. r. podpisał akt abdykacji Jana Kazimierza, a następnie wziął udział w sejmie konwokacyjnym.
Związki P-a z Radziwiłłami były coraz silniejsze. Do próby pogodzenia go z krewnymi podjętej wiosną 1669 przez prymasa Mikołaja Prażmowskiego ustosunkował się negatywnie. Ubiegał się wówczas o województwo wileńskie po Jerzym Hlebowiczu; prosił więc Radziwiłłów o protekcję u Filipa Wilhelma, którego elekcji był zdecydowanym zwolennikiem. Gdy jednak królem został Michał Korybut Wiśniowiecki, na którego koronacji P. był obecny, zmienił on orientację i już jesienią 1669 powoli odchodził od stronnictwa radziwiłłowskiego. W tym czasie postanowił poświęcić się stanowi duchownemu. Akt zwalniający go z przysięgi małżeńskiej dostał od żony we wrześniu 1669, niższe święcecenia kapłańskie otrzymał 1 VII 1670 z rąk sufragana białoruskiego Mikołaja Słupskiego. Nie przeszkodziło mu to jednak objąć kasztelanię wileńską w r. 1670 (przed 10 VII). W t. r. na sejmie wybrany został na deputata do opracowania instrukcji dla komisarzy mających prowadzić rokowania z Rosją oraz na komisarza do zapłaty wojsku. Na sejmie tym postanowiono zwrócić P-owi koszty za utrzymanie załogi Krzyczewa od r. 1648 obliczone na sumę 30 000 zł. W t. r. P. przekazał Jerzemu Uhlikowi, stolnikowi trockiemu, Dojlidy, a 9 IX t. r. scedował podkanclerzemu lit. Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi star. krzyczewskie i ołuczyckie.
W czerwcu 1671 P. został mianowany przez króla biskupem wileńskim (po śmierci Aleksandra Sapiehy). Zwrócił się wówczas do kapituły, aby wybrała go na kanonika i ustaliła termin elekcji. Do kapituły został przyjęty natychmiast, a na biskupa wybrała go kapituła 9 IX t. r. pod warunkiem zgody papieża. W końcu 1671 r. P. udał się do Rzymu, gdzie w styczniu n. r. przeprowadzono wstępny proces informacyjny. Latem 1672 był już w kraju i występował jako zdecydowany stronnik króla Michała. We wrześniu 1672 ponownie udał się do Rzymu, gdzie 16 XI 1672 został mianowany administratorem biskupstwa wil. «in temporalibus», oraz otrzymał święcenia: subdiakońskie, diakońskie i kapłańskie (styczeń–luty 1673). Papież mianował go w r. 1673 nadto referendarzem obojga sygnatur (18 III), prałatem domowym (29 IV) i protonotariuszem apostolskim (16 V). W lipcu 1673 P. wrócił do kraju i wziął udział w konwokacji po śmierci Michała Korybuta, skąd wyznaczono go na deputata do Trybunału Skarbowego. W t. r. rozpoczął spór z kapitułą o dobra biskupie i rządy w sprawach duchownych. Dn. 11 VIII 1673 został P. mianowany administratorem biskupstwa także «in spiritualibus», ale kapituła nie uznawała jego władzy duchownej, ponieważ nie miał sakry biskupiej.
W styczniu 1674 na konfederacji generalnej warszawskiej P. wyznaczony został do rady przybocznej prymasa i do rewizji skarbu lit. Podpisał akt elekcji i pakta konwenta nowego króla – Jana III Sobieskiego. Na sejm koronacyjny Jana Sobieskiego w r. 1676 P. przybył już po zakończeniu wotów senatorskich; wyznaczono go na deputata do Trybunału Skarbowego. W r. 1677 spór P-a z kapitułą wileńską zaostrzył się, w rezultacie czego ze skargami na biskupa wyjechali do Rzymu Eustachy Kotowicz i Samuel Hładowicki. W oparciu o brewe nowego papieża Innocentego XI nuncjusz powołał 20 XI komisję i wyznaczył z jej ramienia jezuitę Andrzeja Wyrwicza, spowiednika żony P-a, zalecając mu skłonienie jej do ponowienia ślubów zakonnych (wcześniejsze uznano za niewystarczające). Złożenie formalnych ślubów zakonnych przez Pacową nastąpiło 8 XII, co dało podstawę do wydania 24 XII aktu stwierdzającego, że P. może otrzymać sakrę biskupią. Umożliwiło to także przeprowadzenie właściwego procesu informacyjnego, który odbył się w nuncjaturze w początkach stycznia 1678. W r. 1678 P. obecny był na sejmach we Lwowie i Grodnie. W lutym 1679 dowiedział się, iż wskutek interwencji posłów kapituły wileńskiej w Rzymie konsekracja jego została odłożona. Zdawszy więc rządy diecezji ks. Andrzejowi Ossowskiemu udał się do Rzymu, gdzie od Innocentego XI otrzymał zgodę na dalsze rządy diecezją wil. Jednocześnie papież polecił podjęcie dochodzeń w sprawie odwlekania konsekracji P-a. Jesienią 1679 P. powrócił do kraju i korzystając z poparcia Rzymu – mimo sprzeciwów kapituły – ponownie objął rządy diecezji. Na sejmie 1681 r. Jan III Sobieski zamierzał podobno przekazać P-owi urząd podkanclerzego lit., ale wskutek sprzeciwu posłów lit. musiał zmienić decyzję. Dn. 25 V 1682 otrzymał P. wreszcie zatwierdzenie papieskie i t.r. został konsekrowany przez nuncjusza O. Pal-laviciniego. W r. 1682 wydał list pasterski do kleru diecezji wil. (Modus et ordo boni regiminis in dioecesim Vilnensem introducendi). Odtąd rządził już w zgodzie z kapitułą.
W wyniku pierwszego działu z bratem Krzysztofein w r. 1644 wziął P. Choroszczę z Rogowem w pow. grodzieńskim, Dusiaty w woj. wileńskim i kamienicę w Wilnie; w r. 1647, po przeprowadzeniu dodatkowego działu, P. przejął kamienicę w Kownie i dwór w Brześciu. Dusiaty sprzedał w r. 1650 Mikołajowi Ginwił Piotrowskiemu, kuchmistrzowi lit. W r. 1654 otrzymał po swojej siostrze Annie 100 000 złp. zabezpieczonych na Ostrownej Bystrej i połowie Horodni w woj. witebskim i połockim. W r. 1676 kupił dwór Borciany w pow. kowieńskim, w r. 1678 – dobra Czabiszki w woj. wileńskim. Te ostatnie zapisał w r. 1683 kapitule wileńskiej, której przekazał nadto dwór w Warszawie przy ul. Długiej (kupiony od Michała Kazimierza Radziwiłła). W rodzinnej Choroszczy ufundował P. (po r. 1654) klasztor Dominikanów i kościół Św. Jana i Św. Stefana, w r. 1675 fundował klasztor Dominikanów w Wilnie.
P. zmarł 8 V 1684 w Rudawie pod Grodnem (u swej bratanicy Mniszchowej), a pochowany został w kaplicy Św. Marii w katedrze wileńskiej. W małżeństwie (od ok. 1650) z Teodorą, córką Adama Tryzny, a wdową po Janie Swołyńskim, był P. bezdzietny. Jego głównym spadkobiercą został mąż jego siostrzenicy Anny Chodkiewiczówny – woj. wołyński Jerzy Wandalin Mniszech.
Fot. portretu z pałacu biskupiego w Wilnie w: Wolff, Pacowie, pos. 178; – Estreicher; Hierarchia catholica, V 146; Przyałgowski W., Żywoty biskupów wileńskich, Pet. 1860 III; PSB, XVII 410–11; Dworzaczek; Szostkiewicz, Katalog bpów obrządku łac., s. 139; – Baliński M., Starożytna Polska…, W. 1846 III 201; Codello A., Konfederacja wojskowa na Litwie w latach 1659–1663, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960 VI 24, 30; tenże, Litwa wobec polityki bałtyckiej Sobieskiego w latach 1675–1679. „Kwart. Hist.” R. 74: 1967 nr 1 s. 23, 39; [Giżycki J. M.] Wołyniak, Wiadomości o dominikanach prowincji litewskiej, Kr. 1917 s. 75; Kosman M., Drogi zaniku pogaństwa u Bałtów, Wr. 1976; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, W r. 1976 s. 245; Nabielak L., Listy Piotra des Noyers sekretarza królowej Marii Kazimiery z lat 1680–1683 rzeczy polskich dotyczące, „Bibl. Ossolińskich. Poczet Nowy” Lw. 1868 X 49; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; – Akty moskovskogo gosudarstva izdannye Imperatorskoj Akademii Nauk, S. Pet. 1894 II 565; Akty Vil. Archeogr. Kom., IV, XXXIV; [Chrapowicki J. A.], Diariusz…, W. 1845 s. 294; tenże, Diariusz, Oprac. T. Wasilewski, W. 1978; Elementa ad Fontium Editiones, X; Istoriko-Juridičeskie Materiali, Witebsk 1900 XXVIII 131–2; Pasek J. Ch., Pamiętnik, Wr. 1979; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, II; [Poczobut Odlanicki J. W.], Pamiętnik, W. 1877; Polacy na studiach w Ingolsztadcie, Wyd. P. Czaplewski, P. 1914; Radziwiłł, Memoriale; Vol. leg., IV 210, 289, 345, 411, 415, 416, 470, 497, 529, 541, 554, 606, 665, 707, 790, 879, 1021, 1058, V 54, 46 i 48 (wg wyd. Ohryski), 140, 211, 275, 418, 517; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II teka 10 nr 1305, teka 12 nr 1587, dz. V nr 11214, 11227 (korespondencja P-a), nr 5226 (J. K. Hlebowicz do Przyborowskiego, 10 IV 1660), nr 10718, Summariusz Metryki Lit. IX, Ks. Zap. 132/246 k. 250; Arch. Państw w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Potockich D-151 (T. Morsztyn do A. Lubomirskiego 18 XII 1662); Archivio Segreto Vaticano: Processus Consistoriales, vol. 81, k. 682–724; B. Czart.: rkp. 155 nr 92, rkp. 401 nr 21, 23; B. Jag.: rkp. 5 s. 738; B. Kórn.: rkp. 356 s. 165 v.; B. Narod.: rkp. 6658 k. 42; B. PAN w Kr.: rkp. 360 s. 522, rkp. 371 s. 167.
Andrzej Rachuba