Strasz Mikołaj z Białaczowa, Kościelnik, Stanisławic, Zakrzowa, zwany Zakrzowskim h. Odrowąż (ok. 1435 – w lub po 1506), sędzia ziemski krakowski.
Był wnukiem Strasza z Białaczowa (zob.), najmłodszym synem Strasza z Białaczowa (zm. 1436/7), nazwanego przez Jana Długosza w „Rocznikach” Janem Czarnym, i jego pierwszej żony, nieznanej z imienia. Wg Karola Górskiego miał trzech braci: Jana (zm. po 1453), Andrzeja oraz Piotra (zm. 1463/4), który pozostawił synów: Mikołaja (żyjącego jeszcze w r. 1468), Stanisława (zm. 1484) i Abrahama. S. miał również siostry: Annę, żonę Niemsty z Książnic, i Elżbietę, żonę Mikołaja Dunina z Krajowa.
W chwili śmierci ojca S. i jego bracia byli niepełnoletni. Ich stryj, Jan Strasz z Kościelnik, usiłując zapobiec roztrwonieniu pozostawionej im ojcowizny, oskarżył na początku r. 1437 macochę swoich bratanków Jachnę, siostrę Niemierzy z Chełstów, o zniszczenie wbrew przyrzeczeniu cennego namiotu i wyprowadzenie z zamku białaczowskiego ruchomości szacowanych na 3 tys. grzywien, zanim krewni zmarłego zadecydowali o dalszych losach majątku. S. był małoletni jeszcze w r. 1448, gdy pozostający z nim w niedziale brat Piotr, bez jego udziału przeprowadził w dobrach ojczystych rozgraniczenie z bratem Andrzejem. Wg Górskiego S. po raz pierwszy został odnotowany w źródłach w r. 1453, zapewne już jako pełnoletni. Informacje te oraz fakt ponownego ożenku ojca po śmierci matki S-a pozwalają datować przyjście tego ostatniego na świat ok. r. 1435.
W r. 1478 został S. powołany przez króla Kazimierza Jagiellończyka na urząd sędziego ziemskiego krakowskiego. Pierwsze roki sądowe pod jego przewodnictwem odbyły się 7 I 1479. Często przebywał u boku kolejnych monarchów, gdyż w czasie pobytu władcy w ziemi krakowskiej tamtejszy sąd ziemski procedował jako sąd nadworny z udziałem króla (lub pod jego bokiem) i rady królewskiej. Zachowane rachunki królewskie wskazują, że przez cały okres piastowania urzędu S. pobierał ze skarbu królewskiego regularne uposażenie w soli wielickiej. Bywał też zapraszany do udziału w sądach rozjemczych i do opieki nad małoletnimi oraz delegowany przez króla do sądów komisarskich. Te ostatnie odegrały szczególnie ważną rolę po klęsce wyprawy mołdawskiej w r. 1497, gdy rozpatrywały kwestię winy posądzonych o niestawienie się na wyprawę, a tym samym decydowały o przepadku dóbr ziemskich i nadaniu ich nowym, wskazanym przez króla właścicielom. Między 28 III 1498 a 2 V 1499 wziął S. udział jako komisarz w co najmniej sześciu posiedzeniach takich sądów. Uczestniczył także w sejmach w Piotrkowie w l. 1490 oraz 1496 i t.r. wystąpił na liście świadków dokumentu Jana Olbrachta, ogłaszającego statut zwany piotrkowskim.
W woj. sandomierskim centrum dóbr S-a stanowił Białaczów, przeniesiony przed r. 1456 dzięki zabiegom brata Piotra na prawo miejskie, wraz z niezachowanym obecnie zamkiem. Na dobra S-a w sąsiedztwie Białaczowa składały się w części lub całości wsie Węglany, Zakrzów, Jeżów, Sobień i Ossa, części w Sędowie i Skroninie, pozyskane przez Straszów w r. 1466 od Zuzanny z sąsiedniego Goworczowa, a także przypuszczalnie Miedzne Małe i Wola Radwańska, na których jeszcze za życia S-a jego niewydzielony syn Jakub wyznaczył oprawę swojej żonie. Bliższe określenie struktury własnościowej klucza białaczowskiego jest jednak trudne, gdyż oprócz bratanków S-a dziedziczyła w nim także inna linia Odrowążów, również używająca przydomka Strasz, reprezentowana przez Daniela Strasza, prepozyta sandomierskiego i pisarza kancelarii królewskiej. Nie wiadomo, czy leżące na wschodnim krańcu terytorium rodowego Odrowążów wsie Odrowąż Mały i Niekłań Wielki (pow. opoczyński) należały do rodziny S-a, czy do współrodowców z Modliszewic lub z Końskich, wśród których także występował przydomek Strasz. Dobra w woj. krakowskim: Kościelniki, Stanisławice z Wolą i Rzędowice przypadły S-owi i jego bratu Piotrowi po bezpotomnie zmarłym (najpóźniej w r. 1462), upośledzonym umysłowo bracie stryjecznym Janie Rysiu, synu Jana Strasza. Z oprawy na tych dobrach S. spłacił Annę, wdowę po stryju, wówczas żonę Ścibora z Chełmu i Ponieca, a także ciotecznego brata Mikołaja z Bełzowa. Pozostała część spuścizny po stryju, leżący w woj. sandomierskim Sędziszów z dwiema wolami, przeszła w ręce sprawującego opiekę nad Janem Rysiem woj. ruskiego Andrzeja Odrowąża ze Sprowy jako zastaw, a ostatecznie została mu sprzedana przez S-a i jego bratanków za 1 tys. grzywien w r. 1482. Po śmierci pozostającego w niedziale brata Piotra S. wraz z bratankami spłacił z należnej części ojcowizny swe siostry: w r. 1467 Annę, wówczas już wdowę, a w r. 1468 Elżbietę, której przekazano odzyskaną w wyniku procesu z opactwem łysogórskim kamienicę rodzinną w Krakowie przy ul. Grodzkiej. Pierwszy podział ojcowizny przeprowadził S. w r. 1464 na podstawie ustaleń z bratem, dokonanych jeszcze za jego życia. W r. 1480 umorzył zapisy poczynione na jego rzecz przez bratanków Mikołaja i Stanisława na Kościelnikach i Stanisławicach, w zamian za co dostał od Abrahama części Jeżowa i Ossy w kluczu białaczowskim. W r. 1486 w ramach nowego rozgraniczenia lasów i łąk w Kościelnikach odstąpił bratankowi m.in. tamtejszy dwór. Ostatecznie S. w bliżej nieznanych okolicznościach pozbył się dóbr w ziemi krakowskiej, bowiem odkąd jego bratanek Abraham drogą zamiany przekazał w r. 1489 swe części w Kościelnikach, Stanisławicach z Wolą i Rzędowicach kanclerzowi Królestwa Krzesławowi z Kurozwęk, ze źródeł znikają także zapisy o własności S-a w tych dobrach. Po raz ostatni S. pojawił się jako sędzia ziemski krakowski 9 III 1506; wkrótce potem złożył urząd, być może z powodu podeszłego wieku lub choroby. Już 19 III t.r. na sejmie w Lublinie Aleksander Jagiellończyk nominował nowego sędziego. S. zmarł zapewne niedługo po swej rezygnacji. Zachowało się co najmniej dziewięćdziesiąt, w dużej mierze w oryginałach, dokumentów sądowych wystawionych pod pieczęcią S-a.
Żoną S-a była Katarzyna, córka Mikołaja Dunina z Sulgostowa, której w r. 1480 oprawił 1 tys. grzywien posagu i wiana na poł. dóbr w ziemi krakowskiej. Z małżeństwa tego pochodzili synowie Andrzej i Jakub; już w r. 1489 wyznaczył im S. części majątku na wypadek swej śmierci. Andrzej (zm. przed 8 III 1498) pojął za żonę Zofię, córkę Jana Karwacjana z Gorlic, której najpierw S., a potem sam mąż oprawili przed r. 1484 na dobrach w ziemi krakowskiej 800 grzywien posagu i wiana, a w nowej umowie posagowej z r. 1489 zmniejszyli tę sumę do 700 grzywien. Andrzej zaczął szybko przejmować dobra bogatej rodziny swej żony, początkowo drogą zastawów; kupił od teścia wsie: Glinik (1491), Stróżówkę (1496) oraz poł. Rychwałdu i Gorlic. Znaczne zasoby gotówki pozwoliły mu pożyczyć w r. 1493 królowi Janowi Olbrachtowi 1 tys. fl. i otrzymać zapisy na Mszance i Bystrej (pow. biecki) oraz na dochodowych młynach królewskich pod Bieczem. Jeszcze 8 IX 1497, w czasie wyprawy mołdawskiej, Jan Olbracht obiecał Andrzejowi dobra skonfiskowane innym za niestawiennictwo na wyprawę. Jak zeznali w sądzie jego najbliżsi, Andrzej już nie wrócił z Mołdawii; w zapisce sądowej z 8 III 1498 został określony jako zmarły. Pozostawił synów Zygmunta, Andrzeja, Jana i Mikołaja oraz córkę Katarzynę. Drugi syn S-a, Jakub, był żonaty z Katarzyną, córką Zygmunta Rożna z Mogilna, która w r. 1504 zapisała S-owi dożywocie na swojej oprawie, a już w r. 1507 występowała jako wdowa. Córka bratanka S-a, Abrahama, Anna, była matką poety Jana Kochanowskiego.
Boniecki, I 180 (z błędami), V 93, VI 363; Fastnacht A., Catalogus diplomatum Bibliothecae Instituti Ossoliniani. Supplementum I: inde ab anno 1279 usque ad annum 1506, Wratislaviae 1951; tenże, Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu, Brzozów 1998 cz. 2 (Lubatówka), Kr. 2002 cz. 3 (Rogi, Sanoczek); Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy, s. 63; Katalog Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa, T. 1: Dyplomy pergaminowe, Kr. 1907; Katalog dokumentów pergaminowych Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, Oprac. W. Szelińska, J. Tomaszewicz, Kr. 1975 I; Katalog dokumentów pergaminowych Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Oprac. K. Dziwik, Wr. 1966–70 I–III; Katalog dokumentów pergaminowych ze zbiorów Tomasza Niewodniczańskiego w Bitburgu, Oprac. J. Tomaszewicz, M. Zdanek, Kr. 2004; Katalog fotografii dokumentów średniowiecznych Zakładu Nauk Pomocniczych Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Oprac. B. Wyrozumska, H. Rawska, P. Rabiej, Kr. 2001 (CD); Materiały do słownika historyczno-geograficznego dóbr i dochodów dziesięcinnych benedyktyńskiego opactwa św. Krzyża na Łysej Górze do 1819 r., Oprac. M. Derwich, Wr. 2000 s. 106; Pohorecki F., Catalogus diplomatum Bibliothecae Instituti Ossoliniani nec non Bibliothecae Pawlikowianae inde ab anno 1227 usque ad annum 1505, Leopoli 1937; Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., V (Biecz – gród, zamek i starostwo, Buszków, Bystra paraf. Szymbark, Chorkówka, Cło pow. proszowski, Glinik paraf. Gorlice, Gorlice, Kościelniki: część wzmianek o S-u i jego urząd błędnie przypisane bratankowi Mikołajowi, Krzęcice, Libertów); Szymczakowa, Szlachta sieradzka; Urzędnicy, III/1; – Górski K., Ród Odrowążów w wiekach średnich, „Roczn. Tow. Herald.” R. 8: 1926–7 s. 38–40, 82–3, 89, 99 (z błędami); Haisig M., Sfragistyka szlachecka doby średniowiecza w świetle archiwaliów lwowskich, Lw. 1938 s. 36 tabl. IV; Kiryk F., Urbanizacja Małopolski. Województwo sandomierskie XIII–XVI wiek, Kielce 1994 s. 23; Piekosiński F., Heraldyka polska wieków średnich, Kr. 1899 s. 108; Sułkowska-Kurasiowa I., Polska kancelaria królewska w latach 1447–1506, Wr. 1967 s. 108–9; Wiśniewski J., Dekanat opoczyński, Radom 1913 s. 9; – Akta grodz. i ziem., IV, VII, XV–XVII; Akta sądowe z wieku XVI, użyte jako materiał do życiorysu Jana Kochanowskiego, Wyd. R. Plenkiewicz, w: Arch. do Dziej. Liter., X nr 8, 14, 44, 63; Arch. Sanguszków, II, V; Bobrzyński M., Smolka S., Jan Długosz, jego życie i stanowisko w piśmiennictwie, Kr. 1893, Regesta, nr 408, 413; Cod. Pol., III nr 232; Cod. Univ. Crac., III; Długosz, Liber benef., I, II; Iura Masoviae terrestria, Wyd. J. Sawicki, W. 1973 II nr 153, 154 (jako Jan); Kod. m. Kr.; Kod. maz. (Lubomirskiego), nr 261, 262 (jako Jan); Kod. tyniecki; Materiały archiwalne wyjęte głównie z Metryki Litewskiej od 1348 do 1607 roku, Wyd. A. Prochaska, Lw. 1890; Materiały do dziejów pospolitego ruszenia z l. 1497 i 1509, Wyd. S. Kutrzeba, w: Arch. Kom. Hist., Kr. 1902 IX nr 374, 383, 394, 420, 423, 465, 466, 492, 597; Materiały do historii miasta Biecza (1361–1632), Wyd. A. Bujak, Kr. 1914; Matricularum summ., I–IV; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 2696, 4227, 4238 s. 839; Teka grona konserwatorów Galicji Zachodniej, Kr. 1916 VI; Teki Pawińskiego, I–II; Vol. leg., I 128 (jako Jan); Volumina constitutionum, Wyd. S. Grodziski, I. Dwornicka, W. Uruszczak, W. 1996 I (jako Jan); Zbiór dokumentów zakonu Paulinów w Polsce, Wyd. J. Zbudniewek, W. 2004 II; Źródła Dziej., XV 481; – AGAD: dok. perg. 1457, 2635, 5222, 5224, 5229, 6091, 6093 (wg inwentarza), Metryka Kor., t. 14 s. 284 i n.; AP w Kielcach: Zbiór Małachowskich, sygn. 117; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Dzieduszyckich, dok. perg. II/7, II/17, II/18, II/19, Arch. Lanckorońskich, dok. perg. 30, 40–1, 43–6, 65, Castr. Biec., t. 4 s. 100, 190, 192–3, Castr. Crac., t. 16 s. 983, t. 17 s. 459, t. 18 s. 305, 820–1, 902, t. 19 s. 109, 127, 605, 774, 784, 957, 1001, t. 20 s. 750–1, t. 21 s. 676–7, t. 22 s. 525–6, 554, t. 24 s. 114, Terr. Biec., t. 2 s. 12, 67, 98, 147, 164, 222, 237, 259, 277–9, t. 3 s. 38, t. 4 s. 12–13, 42, 88, Terr. Crac., t. 16 s. 52, 74, 84, 99, 233–4, 252–3, 411, t. 17 s. 62–3, 282–4, 319–20 (bratanek Mikołaj błędnie jako Piotr), s. 475, 481, t. 18 s. 379, 393, t. 19 s. 118, 130, 173, 176, t. 20 s. 35, 87, 93, 270–1, 280, 283, 343, 360, t. 21 s. 12, t. 146 s. 662–3, 666, 722, t. 152 s. 149–50, t. 153 s. 7, 130–3, t. 154 s. 6–7, 42–3, 59, 88, 145, 156, 161, 200, t. 201 s. 281, t. 202 s. 117, 163–4, 250, 372, 471, t. 203 s. 228, 263, 373, t. 262 s. 92b, t. 263 s. 470–2, t. 264 s. 16, 94, 167, t. 316 s. 1, t. 372 s. 532–3, 550, Terr. Czchov., t. 5 s. 17, 127, t. 7 s. 290; Arch. Kurii Metropolitalnej w Kr.: Acta Offic. Crac., t. 11 s. 194–5, t. 12 s. 241–2, t. 20 s. 309–10, 414, 626, t. 24 s. 52, t. 53 s. 339; Arch. Prow. Dominikanów w Kr.: dok. perg. 162, 165–6, 174, 176, 178–9, 183, 189, 195, 202, 217; B. Jag.: dok. perg. 89; B. Narod.: rkp. akcesja 9796 k. 108–9; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 8620; B. UAM: rkp. akcesja 1609 k. 115–18v; IH PAN w Kr., Pracownia Słown. Hist.-Geogr. Mpol. w Średniowieczu: Kartoteka (Mszanka, Niekłań Wielki, Odrowąż Mały, Rychwałd, Rzędowice, Stanisławice, Stróżówka, Wola), mater. do Kod. Mpol., V nr T/172; L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. 141 op. 1 spr. 295 II k. 256v–7v, 259–9v.
Maciej Wilamowski