Strzeżowski Mikołaj ze Strzyżowa, Czudca, Godowej h. Oława (zm. ok. 1497), dyplomata, kasztelan sanocki i wiślicki, starosta biecki.
Był synem rycerza pasowanego Pakosza z Czudca i Strzyżowa (zm. między 1457 a 1460). Jego bratem był Jan (zm. przed 12 IV 1485), z którym S. pozostawał początkowo w niedziale, a siostrami: Anna, w r. 1462 żona Jana z Trzciany, i Jadwiga, przed r. 1471 poślubiona Mikołajowi z Lipnicy zwanemu Węgrem. S. pieczętował się h. Oława, dopiero późniejsza heraldyka za Bartoszem Paprockim niesłusznie uznała go za przedstawiciela rodu Gozdawitów.
Pierwsze wzmianki źródłowe o S-m związane są ze sprawą, jaką toczył przed sądem ziemskim w Pilznie w marcu 1460. Wraz z bratem Janem dokonał w r.n. ponownej lokacji na prawie magdeburskim należącego jeszcze wówczas do niedziału Czudca, określonego w dokumencie lokacyjnym jako Nowogród. W r. 1462 przeprowadził dział dóbr z bratem; S-emu przypadła poł. m. Strzyżów, wsie: Godowa, Brzeżanka, Gbiska, Tropie i Żyznów Dolny, zapewne także lasy nad rzeką Gwoźnicą (należące do wsi Jawornik, w r. 1470 sprzedane Machowskim za 200 grzywien), natomiast brat objął m.in. drugą poł. Strzyżowa oraz Czudec. S. zapewne na początku l. siedemdziesiątych podjął służbę na dworze króla Kazimierza Jagiellończyka. W r. 1473 został oskarżony przed monarchą, że łamiąc monopol zastrzeżony dla soli bocheńskiej, wprowadzał nielegalnie do obrotu w Strzyżowie sól z Rusi i uniemożliwił urzędnikom królewskim obłożenie jej sekwestrem; z zarzutów tych oczyścił się przysięgą złożoną wraz z sześcioma świadkami w sądzie nadwornym w Krakowie. U boku króla wziął udział w wyprawie na Śląsk przeciw królowi węgierskiemu Maciejowi Korwinowi. Pod murami Wrocławia 8 XI 1474, jako dworzanin królewski, otrzymał od władcy ekspektatywę na Boiska i sześć innych wsi w ziemi sanockiej, które miały być skonfiskowane rodzinie Balów za niestawiennictwo na wyprawie. Ostatecznie do przejęcia tych dóbr przez S-ego nie doszło, zapewne w wyniku udanej obrony przez Balów swej własności przed sądem. Od r. 1468 występował S. sporadycznie jako asesor sądu ziemskiego w Pilznie, a od r. 1482 także sądów ziemi sanockiej. Nawiązał w tym okresie bliskie związki z wpływowymi w ziemi sanockiej Kamienieckimi, umocnione w r. 1477 małżeństwem z przedstawicielką tej rodziny. Po pożarze Strzyżowa w marcu 1480 wydał 3 V t.r. wraz z bratem przywilej dla miasta; dokument ten stanowi jeden z ciekawszych przykładów całościowej regulacji przez prywatnego właściciela praw i przychodów gminy miejskiej w późnośredniowiecznej Małopolsce. S. wykorzystywał położenie swych dóbr na lokalnych szlakach handlowych. W sprawach kupców strzyżowskich prowadził korespondencję z radą miejską i ławą węgierskiego Bardiowa, odwołując się w obronie swych poddanych do króla. Rachunki królewskie dowodzą, że S. przebywał w otoczeniu monarchy w lipcu 1478, a także w r. 1485, kiedy 18 X t.r. w związku z jego bliżej nieznanymi działaniami odnotowano wydatek 80 fl. Mniejsze sumy ze skarbu królewskiego otrzymywał także w l. 1486–7. O rosnącym znaczeniu S-ego w środowisku szlacheckim świadczy powoływanie go na sędziego polubownego w sporach między możnowładcami, m.in. w r. 1484 w związku z podziałem majątku między synów Mikołaja Pieniążka z Witowic, a w r. 1487 w sporze między Andrzejem Kmitą i Janem z Dynowa. W r. 1489 jako sprawujący wspólnie z bratem patronat nad kościołem w Czudcu zezwolił S. na przeniesienie parafii z kościoła św. Marcina na górze zamkowej do nowo wzniesionego kościoła św. Zofii, zastrzegł jednak utrzymanie w starym kościele służby bożej z uwagi na znajdujące się tam groby jego przodków. Po śmierci brata przejął w opiekę część spadku po nim z poł. Strzyżowa i przynależnościami.
Po objęciu w r. 1492 tronu polskiego przez Jana Olbrachta znalazł się S. w grupie doradców faworyzowanych przez nowego władcę. Wyrażone w historiografii (J. Wiesiołowski) przypuszczenie, że S. jeszcze przed r. 1492 związany był z dworem Olbrachta jako królewicza, nie znajduje jednak potwierdzenia w źródłach. Jesienią 1493 król powierzył S-emu, który przebywał z nim w Wielkopolsce, odbycie poselstwa do Turcji. S. opuścił Poznań najwcześniej 11 XI 1492, otrzymując od króla na drogę 500 fl. Poselstwo zatrzymało się we Lwowie, skąd wyjechano zapewne po 2 XII t.r., wtedy bowiem swe długi przed wyprawą do Turcji regulował królewski tłumacz, Ormianin Iwaszko, mający przypuszczalnie towarzyszyć S-emu. Data przybycia poselstwa do Stambułu nie jest znana. Traktat pokojowy, umocniony przysięgą złożoną przez sułtana Bajezida II wobec S-ego, a także osobnym dokumentem sułtańskim z datą 6 IV 1494, zawarty został na trzy lata i przewidywał powstrzymanie się od wzajemnych napadów oraz swobodę podróży dla dyplomatów i kupców obu stron. W liście z wcześniejszą datą 1 IV t.r. sułtan informował króla polskiego o obowiązującym od 6 IV pokoju oraz o wysłaniu wraz z wracającym do kraju S-m posła tureckiego, wobec którego także Jan Olbracht winien zaprzysiąc traktat. Podczas pobytu S-ego w Turcji jego bratankowie, Jan i Gabriel, zagarnęli siłą swą część ojcowizny przejętą przez S-ego po śmierci brata; w obronie praw S-ego interweniować musiał król. Między l. 1494 a 1496 trzymał S. w zastawie od Piotra Kmity należące do Kamienieckich wsie: Niezdów, Komorniki, Bukownik i Wolicę koło Dobczyc.
Powrót S-ego (u boku króla był już między 25 a 31 V 1494) zbiegł się z jego nominacją na kaszt. sanocką. Z nowym tytułem wystąpił S. po raz pierwszy 29 VII 1494 na liście świadków wydanego w Krakowie dokumentu inkorporacji ks. zatorskiego do Królestwa. Towarzyszył królowi w podjętej jesienią t.r. podróży do Prus, występując u jego boku m.in. 28 XI t.r. w Toruniu oraz 9 i 18 I 1495 w Malborku. Wiosnę 1495 spędził z królem w Toruniu, skąd w maju udał się z dworem na Mazowsze, towarzysząc monarsze w uwieńczonych sukcesem zabiegach na rzecz inkorporacji Mazowsza płockiego do Korony. Następnie przybył z dworem na zjazd panów małopolskich do Lublina, gdzie we wrześniu i październiku t.r. radzono w obecności króla o sprawach polityki zagranicznej. W sporządzonych w l. 1495–6 spisach dworzan S. występował z pocztem liczącym 12 koni, co sytuuje go w ścisłej czołówce dostojników koronnych. Przed 6 X 1496 otrzymał star. bieckie. Początek r. 1496 aż do Wielkanocy spędził w Małopolsce. W kwietniu t.r. wziął udział w sejmie w Piotrkowie, występując na listach świadków dokumentów królewskich nadających ks. Konradowi III w lenno ziemie Mazowsza, oraz dokumentu ogłaszającego statut zwany piotrkowskim. Po sejmie, na którym zapadła decyzja o zorganizowaniu w r. 1497 wyprawy do Mołdawii, wrócił przed 17 V 1496 do Krakowa. Dn. 29 IX t.r. był jeszcze w Bieczu, po czym w związku ze zbliżającym się wygaśnięciem zawartego w r. 1494 pokoju, udał się z kolejną misją dyplomatyczną do Turcji. Do celu dotarł przed 20 I 1497, kiedy to jego obecność odnotowano w korespondencji między Stambułem a Wenecją. Wg późniejszego oświadczenia Jana Olbrachta z listu do króla Czech i Węgier Władysława, zadaniem S-ego było uzyskanie «uczciwego pokoju». Ponieważ jednak przygotowania do wyprawy mołdawskiej były już wtedy bardzo zaawansowane, uznaje się w historiografii, że misja S-ego była z góry obliczona na niepowodzenie. Treść zawiezionych przez S-ego propozycji nie jest znana, mogły jednak obejmować one usunięcie przez sułtana Tatarów ze stepów białogrodzkich. Po odmownej odpowiedzi Bajezida II wyruszył S. w drogę powrotną przez Lwów (w rachunkach miasta odnotowano bez daty dziennej wydatki na powitanie wracającego z Turcji posła królewskiego) i wczesną wiosną 1497 dotarł do przebywającego w Sandomierzu Jana Olbrachta. Polska dyplomacja zadbała, by szczegóły poselstwa S-ego poznano w krajach ościennych, toteż przybyłe do Moskwy 13 VI t.r. poselstwo litewskie powoływało się na S-ego jako naocznego świadka przeprawy przez Dunaj wojsk tureckich rzekomo ciągnących na Polskę.
S. wziął udział w wyprawie mołdawskiej Jana Olbrachta w r. 1497. Dn. 9 V t.r. był u jego boku we Lwowie, a następnie towarzyszył królowi i wojskom polskim w marszu przez Ruś Czerwoną do Mołdawii. Po raz ostatni wystąpił jako osoba żyjąca na liście świadków dokumentu Jana Olbrachta wystawionego 29 IX pod murami obleganej Suczawy. Anonimowa relacja niemiecka z sejmu węgierskiego, obradującego w listopadzie i grudniu wymienia S-ego wśród polskich dostojników wziętych w Mołdawii do niewoli. Zdarzenie to musiało nastąpić między 29 IX a 5 XI, kiedy wojska polskie zostały rozpuszczone już w granicach Królestwa. S., podobnie jak inni wymienieni w relacji dostojnicy, został prawdopodobnie pojmany 26 X w bitwie pod Koźminem. O dalszych jego losach brak wiadomości. W grodzie bieckim do 13 XII wydawano pozwy pod jego imieniem jako starosty. Nowy star. biecki Jakub Sieklucki wystąpił w źródłach 27 XII. Być może przez jakiś czas liczono się jeszcze z możliwością powrotu S-ego, gdyż kaszt. wiślicką powierzył król następcy S-ego Piotrowi Szafrańcowi dopiero w r. 1501.
Pierwszą żoną S-ego była bliżej nieznana Anna, wzmiankowana w r. 1476. W r.n. zawarł związek małżeński z córką kaszt. sanockiego Henryka Kamienieckiego o imieniu (przezwisku?) Pampuga, zabezpieczając jej na swych dobrach 400 grzywien posagu i tyleż wiana. S. prawdopodobnie nie pozostawił potomstwa, gdyż jego dobra przeszły na bratanków, Jana i Gabriela, stanowiąc przedmiot działu majątkowego, jaki przeprowadzili oni między sobą w r. 1499.
Fastnacht A., Catalogus diplomatum Bibliothecae Instituti Ossoliniani. Supplementum I: inde ab anno 1279 usque ad annum 1506, Wratislaviae 1951; tenże, Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu, Brzozów–Kr. 1991–2002 I–III (Dydnia, Jabłonica Ruska, Jasienica, Krzemienna, Płosina, Wola Jasienicka); Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy, s. 98; Katalog dokumentów pergaminowych ze zbiorów Tomasza Niewodniczańskiego w Bitburgu, Oprac. J. Tomaszewicz, M. Zdanek, Kr. 2004; Katalog dokumentów tureckich. Dokumenty do dziejów Polski i krajów ościennych w latach 1455–1672, Oprac. Z. Abrahamowicz, W. 1959 nr 8–9; Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., V (Biecz, Jasło, Kolanówka, Komorniki paraf. Radziechowice, Lipnica Górna); Urzędnicy, III/1 (błędnie herb, data śmierci i pisanie się z Grodźca), IV/1; – Czamańska I., Mołdawia i Wołoszczyzna wobec Polski, Węgier i Turcji w XIV i XV wieku, P. 1996 s. 167–8; Gawęda S., Rozwój gospodarki wiejskiej od połowy XV do początków XVII wieku, w: Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, Rzeszów 1980 s. 86–8 (z błędami); tenże, Rozwój latyfundium Kamienieckich i ich rola polityczna do początków XVI wieku, w: Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu, Red. S. Cynarski, Rzeszów 1995 III 63; Górka O., Nieznany żywot Bajezida II źródłem do wyprawy czarnomorskiej i najazdów Turków za Jana Olbrachta, „Kwart. Hist.” R. 52: 1938 s. 398, 400–1; Gwoździcki W., Dzieje miasteczka i parafii Czudec, Przemyśl 1992 s. 23–7, 39–43; Hist. dyplomacji pol., I; Kiryk F., Urbanizacja Małopolski. Województwo Sandomierskie XIII–XVI w., Kielce 1994; Lewicki A., Król Jan Olbracht o klęsce bukowińskiej r. 1497, „Kwart. Hist.” R. 7: 1893 s. 6, 11; Papée F., Jan Olbracht, Kr. 1999; Smołucha J., Papiestwo a Polska w latach 1484–1526. Kontakty dyplomatyczne na tle zagrożenia tureckiego, Kr. 1999; Trawka R., Kmitowie. Studium kariery politycznej i społecznej w późnośredniowiecznej Polsce, Kr. 2005; Wiesiołowski J., Ambroży Pampowski – starosta Jagiellonów. Z dziejów awansu społecznego na przełomie Średniowiecza i Odrodzenia, Wr. 1976; Wolski M., Trzeciescy herbu Strzemię. Małopolska rodzina szlachecka XIV–XVI wieku, Kr. 2005; Wyrozumski J., Miasta regionu strzyżowskiego, w: Studia nad dziejami Strzyżowa, Rzeszów 1980 s. 112–14, 119–24; – Akta grodz. i ziem., VII, IX, XVI, XVIII; Bártfa. Szabad Királyi város levéltára (1319–1526), Ed. B. Iványi, I kőtet (1319–1501), Budapest 1910 nr 2316, 2470, 2522, 2535, 3250; Cod. epist. saec. XV, III; Cod. Pol., II; Decreta iuris supremi Magdeburgensis castri Cracoviensis 1456–1481, Hrsg. L. Łysiak, K. Nehlsen von Stryk, Frankfurt am Main 1995; Długosz, Liber benef., II; Dokumenty polskie z archiwów dawnego Królestwa Węgier, Wyd. S. A. Sroka, Kr. 2003 III; I Diarii di Marino Sanuto (1496–1533), Ed. R. Fulin, F. Stefani, Venezia 1879–1903 I szp. 552; Iura Masoviae terrestria, Wyd. J. Sawicki, W. 1973 II nr 153–154; Kod. m. Kr.; Lehns-u. Besitzurkunden Schlesiens, II; Materiały do historii miasta Biecza (1361–1632), Wyd. F. Bujak, Kr. 1914; Matricularum summ., I–II; Notificationes ex Consistorio generali dioecesis Cracoviensis, Kr. 1892 s. 76–7; Sbornik Russ. Ist. Obšč., XXXI: Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 4107; Teki Pawińskiego, II; Vol. leg., I 111, 113, 128; Wyrozumski J., Miasta regionu…, Dodatki, nr 1; – AGAD: Metryka kor., t. 15 k. 97v, 118, 203, 204v–205, 206v, t. 16 s. 68, 70–1, 73–4, 76, 82, 91, t. 17 k. 115, 141v, Arch. Skarbu Kor., Rachunki królewskie, nr 20 k. 85, 95v, nr 22 k. 27, 47v, 51v, 59v, 78; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Castr. Biec., t. 4 s. 66, 68, 73, 74, 77, 79, 80, 84, 87, 91, 95, 100, 109, 110, 113, 114, 115, 178, 179, 181, Castr. Crac., t. 24 s. 746, t. 25 s. 521–2, 707, Terr. Crac., t. 152 s. 366–7, 369–71, 375, Terr. Pilsn., t. 21 s. 253, 320, 325, 343, 378–9, 394, 403, 419, 430–2, t. 22 s. 16, 43, 238, 323, 326, 349–50, 613–17, t. 23 s. 29–30, 193–5, t. 24 s. 97, 228–30, 237, 239, 368–9, 387, 400, 409, t. 34 s. 300–1, 303, 325, 341, 536, 552, 561, 584, 587, 593; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny we Lw.: F. 52 op. 2 spr. 8 s. 659–60, spr. 698 s. 642; IH PAN w Kr., Pracownia Słown. Hist.-Geogr. Mpol. w Średniowieczu: Kartoteka (Strzyżów).
Maciej Wilamowski