Szarfenberger (Scherffenberger, do r. 1554 Szarfenberg, Scharffenberg) Mikołaj h. własnego (ok. 1519–1606), ławnik, kupiec, drukarz krakowski, typograf królewski.
Był synem Marka Szarfenberga (zob.) i Agnieszki z Żywieckich, miał braci: Stanisława Szarfenbergera (zob.), Walentego Szarfenbergera (zob.), Andrzeja i Jana oraz siostry: Katarzynę, Elżbietę i Annę Agnieszkę.
Dn. 26 V 1528 wpisał się S. na Uniw. Krak., ale żadnego stopnia nie uzyskał. W młodości pracował w zakładzie ojca jako serwitor; w r. 1539 zastępował go w sądzie w sprawie o druk kalendarzy. Od r. 1543 wspólnie z młodszym bratem Stanisławem opiekował się siostrzeńcami Mateuszem (zob. Siebeneicher Mateusz) i Wacławem, synami Anny Agnieszki i młodo zmarłego Marcina Siebeneichera (zob.); jeszcze w r. 1556 bracia występowali w ich imieniu podczas zakupu kamienicy przy ul. św. Anny, a można przypuszczać, że pośredniczyli również w zawarciu małżeństwa Mateusza i Elżbiety, wdowy po Hieronimie Szarfenbergu (zob.). Po śmierci ojca S-a majątkiem i drukarnią Szarfenbergów zarządzała od r. 1545 matka (mimo nacisków zięcia, Stanisława Jedwata, domagającego się podziału spadku). S., wspólnie z pozostałymi spadkobiercami Marka, uzyskał 10 X 1546 od króla Zygmunta I przywilej, pozwalający na zajmowanie się papiernictwem mimo braku przygotowania zawodowego; braciom zabroniono jednak budowania kolejnych młynów. W wyniku wstępnej ugody, zawartej przed urzędem radzieckim 8 VI 1548 i przeprowadzonego 6 IX r.n. podziału spadku, S., podobnie jak pozostali bracia, otrzymał 300 złp. w książkach i papierze (jako równowartość wypłaconego siostrom posagu), poł. domu przy ul. Szpitalnej, ćwierć ogrodu na Kleparzu obok kościoła św. Floriana oraz część domu i ogrodu w Czarnej Wsi; zapewne wykupił wspólnie z bratem Stanisławem od pozostałych spadkobierców drukarnię i księgarnię. Mieszkał nadal w domu rodzinnym przy ul. św. Anny (obecnie nr 6) wraz z matką i Stanisławem, z którymi kontynuował działalność ojca jako «Dziedzice Marka Szarfenberga». Dn. 31 VII 1551 bracia przystąpili do rozbudowy tłoczni, nabywając za 800 złp. warsztat drukarski i książki od Mikołaja Alantsee i Sebastiana Wieliczki, egzekutorów testamentu zmarłej właścicielki drukarni Heleny Unglerowej. Dn. 16 II 1554 bracia Szarfenbergowie otrzymali nobilitację od króla rzymskiego, węgierskiego i czeskiego Ferdynanda Habsburga i przyjęli nazwisko Szarfenberger (między 13 X 1570 a 17 VI 1574 nobilitacja została zapewne zatwierdzona przez króla polskiego). Pieczętowali się herbem, przedstawiającym kozła wyskakującego sponad trzech gór pod trzema gwiazdami; herb ten umieścili również w sygnecie drukarni. W r. 1556 uczestniczył S. w składce dziewiętnastu kupców krakowskich, którzy przeznaczyli po 2 złp. na wsparcie starań o interesy miasta na dworze królewskim.
W spółce odgrywał S. główną rolę, reprezentując przedsiębiorstwo na zewnątrz. Początkowo drukowano przede wszystkim przynoszące duży zysk prognostyki i podręczniki szkolne. Do r. 1552, zapewne w związku z postępowaniem spadkowym, drukarnia działała jednak w niewielkim zakresie, w produkcji zdarzały się całoroczne przerwy (nie są znane żadne druki z l. 1547, 1549 i 1551–2). W r. 1552 bracia uzyskali przywilej królewski na wyłączność druku i sprzedaży dzieła „Confessio fidei catholicae christianae” Stanisława Hozjusza, bliżej nieokreślonego katechizmu oraz kazań bp. krakowskiego Samuela Maciejowskiego; dwa pierwsze dzieła udało im się wydać w l. 1553 i 1555. S. prowadził w styczniu 1555 pertraktacje ze Stanisławem Górskim w sprawie drugiego wydania „Confessio fidei...”, którego nie zdołał jednak wydrukować (być może z powodu zarazy, która zmusiła go do ucieczki na wieś, a także wygórowanych kosztów druku). W r. 1556 bracia wydali „Nowy Testament polskim językiem wyłożony...” (wyd. 2, 1564). Dn. 12 V 1558 występował S. przed sądem przeciwko Erazmowi Glicznerowi, żądając zapłaty 248 fl. 15 gr za wydanie dzieła R. Lorichiusa pt. „Księgi o wychowaniu i o czwiczeniu każdego przełożonego…” w tłumaczeniu Glicznera. W r. 1561 bracia wydali tzw. Biblię Leopolity (Biblię Szarfenbergerowską) w adaptacji Jana Nicza, dedykowaną przez S-a królowi Zygmuntowi Augustowi; na polecenie władcy z 24 XI t.r. otrzymał za to 60 złp. ze skarbu królewskiego. Drukarnia «Dziedzice Marka Szarfenberga» specjalizowała się w publikacjach katolickich, wydawała również panegiryki, m.in. z okazji ślubu Konstantego Ostrogskiego i Zofii Tarnowskiej (1553), a nawet polemiczne dzieło antytrynitarza Franciszka Stankara „De Trinitate et Mediatore...” (1562), zapewne ze względu na prowadzoną przez autora polemikę z teologami kalwińskimi. Łącznie bracia wytłoczyli wspólnie sześćdziesiąt pozycji (1127 arkuszy). S. zajmował się również handlem księgarskim, utrzymywał m.in. kontakty z Poznaniem (w l. 1556–7 introligator poznański Maciej Długi był mu winien 80 złp.). Po obniżonych cenach dostarczał S. książki do biblioteki Kolegium Większego Uniw. Krak., a w r. 1561 ofiarował jej tzw. Biblię Leopolity i bliżej nieznane „Tabulae haeresium”. Jeździł na targi do Frankfurtu i Lipska. W r. 1560 został obrany ławnikiem krakowskim.
W wyniku nieporozumień w r. 1564 między S-em a Stanisławem, spółka «Dziedzice Marka Szarfenberga» uległa w r.n. rozpadowi. Gdy bracia rozpoczęli niezależną działalność typograficzną, Stanisław oskarżył S-a o przywłaszczenie rzeczy należących do majątku wspólnego. S. zażądał wówczas skierowania sprawy do sądu ławniczego, na co nie zgodziła się Rada Miejska i burmistrz. Złożona przez S-a skarga na Radę spowodowała osadzenie go przed 24 VIII 1566 w więzieniu; dalsze protesty skutkowały przeniesieniem do «jeszcze sroższego» więzienia. Jednak dzięki poparciu na dworze królewskim został S. wkrótce uwolniony na rozkaz Zygmunta Augusta, a Radzie nakazano wypłacenie mu odszkodowania w wysokości 500 talarów; mimo to 15 X t.r. Stanisław ponownie oskarżył S-a. Proces z bratem i zatarg z Radą przerwał karierę urzędniczą S-a; t.r. utracił on stanowisko ławnika. Dn. 13 IX 1568 spadkobiercy Marka przeprowadzili podział kamienicy przy ul. św. Jana, w wyniku którego S. otrzymał jedną ósmą nieruchomości. Dn. 5 I 1569 sprzedał bratu Walentemu swoją część kamienicy przy ul. św. Anny (obecnie nr 6), a 5 I 1570 wspólnie z żoną nabył od Jerzego Timla za 3200 złp. kamienicę przy ul. Grodzkiej (obecnie nr 3) i przeniósł tam swoją księgarnię; odziedziczone po ojcu części nieruchomości w Czarnej Wsi odstąpił siostrzeńcom Siebeneicherom. Dn. 24 IV 1570 procesował się z sąsiadem z ul. Grodzkiej, kupcem Sebastianem Hallenbergerem o «wodę plugawą» w piwnicach. T.r. wyratował z więzienia krewnego, Stanisława Murmeliusa (zob.), zatrudnionego w tym czasie w jego drukarni, a uwięzionego za długi, zaciągnięte u Jakuba z Konopnicy.
Na początku samodzielnej działalności drukarskiej S. korzystał prawdopodobnie z drukarni siostrzeńca, M. Siebeneichera, jednak w niektórych publikacjach z r. 1566 pisma tekstowe są identyczne z zasobami «Dziedziców Marka Szarfenberga»; być może w wyniku procesu uzyskał S. dostęp do rodzinnych zasobów czcionek. Drukował tłumaczenia popularnych romansów rycerskich („Historyja o Poncjanie”, „Historyje Rzymskie” , „Historyja wdzięczna o szlachetnej i pięknej Meluzynie”, „Historyja o cesarzu Ottonie” , „Historyja o Fortunacie” , „Historyja prawdziwa o przygodzie żałosnej Książęcia [...] Finlandzkiego Jana...” <1570>). Z inicjatywy S-a Marcin Siennik wydał w jego oficynie w r. 1568 „Herbarz, to jest ziół tutecznych [...] opisanie...”. Wśród druków S-a występowały nadal licznie pisma autorów, związanych z obozem katolickim: Hieronima Krzyżanowskiego (1566), Stanisława Karnkowskiego (1569, 1570), Marcina Kromera (1570), Jakuba Wujka (1570), Hieronima Powodowskiego (1578) i in.; w l. 1575 i 1577 wznowił on tzw. Biblię Leopolity. Prawdopodobnie S. nie orientował się jednak początkowo w kwestiach teologicznych; w r. 1566 wydał pod własnym imieniem ewangelickie „Okazanie [...] że Ociec, Syn i Duch S. są jeden prawdziwy Bóg” Pawła Gilowskiego, jednak w r. 1568 zataił już adres wydawniczy w druku Stankara pt. „Libri duo. Apologia...”, a w r. 1579 ukrył adres w ewangelickim „Wykładzie katechizmu Kościoła Krześcijańskiego...” Gilowskiego, który w związku z tym uchodził za wytwór drukarni Macieja Wierzbięty. Dwukrotnie drukował S. „O wolności Korony Polskiej...” Macieja Stryjkowskiego (1575, 1587). Większość produkcji stanowiły jednak konstytucje sejmowe, statuty, uniwersały i inne druki urzędowe, m.in. w r. 1570 wydał „Statuta i przywileje koronne” zebrane przez Jana Herburta. Dn. 25 VIII t.r. wraz z najstarszym synem Janem (zob.) «vel filio alteri illius, qui supervixerit» otrzymał od Zygmunta Augusta przywilej na wyłączność (pod karą 2 tys. dukatów) druku statutów i przywilejów koronnych na okres 15 lat oraz tytuł serwitora królewskiego, zwalniający go od jurysdykcji miejskiej; po protestach władz miejskich przywileje, wyjmujące serwitorów spod jurysdykcji Rady, zostały 26 V 1571 cofnięte. Jednak dzięki wsparciu podkanclerzego kor. Jana Zamoyskiego, S. na mocy przywileju króla Stefana Batorego z 22 II 1577 uzyskał ponownie wyjęcie spod prawa miejskiego, tytuł typografa królewskiego, monopol na druk konstytucji, statutów, kronik i dzieł historycznych oraz prawo sprzedaży książek i papieru w miejscu pobytu króla (bez płacenia podatków); w zamian za to zobowiązał się do utrzymywania przy kancelarii królewskiej osobnego warsztatu pod kierunkiem doświadczonego pracownika. Na potrzeby kancelarii utworzył wówczas drukarnię wędrowną («latającą»), tłoczącą w miejscach pobytu Batorego pisma urzędowe i odezwy, a także teksty okolicznościowe i literackie, m.in. Jana Kochanowskiego „Odprawę posłów greckich” (W. 1578), „Dryas Zamchana” (Lw. 1578), „De expugnatione Polottei ode” (W. 1580) i „Pieśni trzy” (W. 1580). Warsztat ten wędrował wraz z królem, pracując we Włocławku, pod Gdańskiem i w Malborku (1577), Warszawie (1578–81), Lwowie (1578), pod Połockiem (1579), Wielkimi Łukami i w Knyszynie (1580); pracami tłoczni kierował czeladnik Walenty Łapka (Łapczyński), ale druki sygnowane były nazwiskiem S-a. Ok. r. 1582 drukarnia uległa likwidacji, a materiał typograficzny wrócił w większości do tłoczni krakowskiej.
Zajmując się księgarstwem, co najmniej od r. 1565 handlował S. również papierem (m.in. w r. 1566 dostarczał go do krakowskiej kancelarii miejskiej). Dn. 16 VI 1574, pod zastaw 200 złp. pożyczki, wziął od Szkota Hanusa kram w jego domu przy ul. św. Jana z «oknem wolnym» do sprzedaży towarów. Prowadził handel na terenie całego kraju: dostarczał książki do Lwowa i Wilna (w l. 1586–90 upoważniał drukarza wileńskiego Jana Karcana do wyegzekwowania należności od księgarza Frölicha i innych dłużników), handlował na jarmarkach w Lublinie i Warszawie (w r. 1572 na jarmarkach warszawskich przebywali jako bibliopole jego czeladnicy, Jan Smosarski i Stanisław Bosznar). W nagrodę za wydawanie druków państwowych nabył za zgodą Batorego z 7 XI 1579 wójtostwa w Brzeźnicy i Dubicy. W l.n. sytuacja finansowa S-a pogorszyła się; w l. 1582–6 drukarnia niemal zawiesiła działalność, a S. w l. 1583–4 obciążył kamienicę i ogród na Kazimierzu na sumę 300 złp. Przyczyną kryzysu była zapewne wzrastająca konkurencja i trwająca co najmniej do r. 1586 walka o prawo wydawania druków urzędowych z Janem Januszowskim (który nawet pobił S-a do krwi). Gdy Januszowski otrzymał w r. 1590 tytuł architypografa królewskiego i przywilej na wydawanie pism urzędowych (z zachowaniem praw S-a), druki te zaczęły wychodzić w obu oficynach. Na żądanie Zamoyskiego S. założył na przełomie l. 1593 i 1594 niewielki warsztat drukarski w Zamościu, prowadzony przez czeladnika Jarosza; działał on prawdopodobnie tylko kilka miesięcy (wydano w nim trzy pozycje o objętości 27,5 arkusza). Po r. 1595 ograniczył S. działalność głównie do zbiorów konstytucji, pozostawiając Januszowskiemu publikację druków urzędowych. W r. 1603 wydrukował zbiór pt. „Constitucie, statuta i przywileje [...] od roku Pańskiego 1550 aż do roku 1603 uchwalone”, na którym w XVII w. wzorowano edycje konstytucji. W l. 1605–6 tłocznia S-a wydała szereg aktualnych druków politycznych, związanych z wojną ze Szwecją i wyprawą Dymitra Samozwańca I (anonimowe „Nowiny z Inflant” i utwory Jana Żabczyca: „Poseł moskiewski”, „Mars moskiewski krwawy”, „Żegnanie ojczyzny możnej Cesarzowej Moskiewskiej”). S. wydał łącznie ponad 180 pozycji, w tym ok. 120 polskich i sześć niemieckich; do publikowanych dzieł pisał często przedmowy i dedykacje, m.in. do kaszt. sanockiego Herburta (1568), Tarnowskiej (1570), królów Henryka Walezego (1574) i Stefana Batorego (1577) oraz Anny Jagiellonki (1577, 1587). Używał sygnetu drukarskiego z przedstawieniem h. Szarfenbergerów w pięciu odmianach. W r. 1605 wg zięcia, Mateusza Gruszczyńskiego, S. «prawie zdziecinniał». Zmarł w r. 1606 w Krakowie. Ze względu na trudną sytuację finansową jego synowie i zięć zobowiązali się oddać swoje części kamienicy przy ul. Grodzkiej dla pokrycia kosztów pogrzebu.
W małżeństwie z Anną, córką krakowskiego aptekarza Franciszka de Radicibus z Novary miał S. synów: Jana, Mikołaja (zmarłego młodo) i Franciszka oraz córki: Katarzynę, od r. 1601 żonę Macieja Silińskiego, Rozynę, żonę Jerzego Scholza, dworzanina Stefana Batorego, Dorotę, żonę krawca Marcina Grodzkiego, Zuzannę, żonę Aleksandra Korycińskiego i Annę, żonę pisarza i rajcy miejskiego Gruszczyńskiego. Wymieniany niekiedy jako syn S-a Mateusz był prawdopodobnie jego wnukiem. Bratankiem S-a był Marek Szarfenberger Ostrogórski (zob.).
Enc. Wiedzy o Książce; Noga Z., Urzędnicy miejscy Krakowa, Kr. 2008 II; PSB (Siennik Marcin); Słown. Pracowników Książki Pol., (bibliogr.); – Abramowicz L., Cztery wieki drukarstwa w Wilnie, Wil. 1925; Bandtkie J. S., Historia drukarń krakowskich od zaprowadzenia druków do tego miasta aż do czasów naszych, Kr. 1815 s. 294–9, 301–29, 347; Benis A., Obrona praw autorskich w dawnej Polsce, w: Pamiętnik słuchaczy Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1887 s. 434–7, 454–5, 482–6; Birkenmajer A., Nobilitacja Szarfenbergerów, Kr. 1926; Bodniak S., Przywilej królewski dla dziedziców Marka Szarffenberga z r. 1552, „Silva Rerum” R. 4: 1928 nr 1 s. 23–4; Chmiel A., Domy krakowskie. Ulica Grodzka, Kr. 1934 I; Drukarze dawnej Pol., I cz. 1 s. 79–80, 202–3, 259–83, cz. 2 vol. 2 s. 610, V 180; Fritz J., Sygnet drukarski Mikołaja Szarfenberga z r. 1577, „Silva Rerum” 1930 s. 43; Jaglarz M., Księgarstwo krakowskie XVI wieku, Kr. 2004; Kawecka-Gryczowa A., Z dziejów polskiej książki w okresie Renesansu, Wr. 1975 s. 237–43; Korotajowa K., Książka drukowana w Warszawie w XVI i XVII wieku, w: Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce, Wr. 1975 s. 66–7; Mieszek M., „Aby moja miłościwa Pani [...] tę chęć moję wdzięcznie przyjąć raczyła” – o dedykacji Mikołaja Szarffenbergera dla Zofii z Kostków Tęczyńskiej, „Prace Polon.”, S. 59, 2004 s. 7–13; Polakowska M., Warszawskie i krakowskie druki urzędowe wieku XVII. Studium księgoznawcze, w: Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi. Pogranicza, W. 1991 XI; [Rec. z „Nobilitacji Szarfenbergerów”]: „Przegl. Bibliot.” R. 1: 1927 s. 111–12 (W. Budka); Stabrawa A., Apteka Królewska („Apotheca Regia”) w Krakowie przy ulicy Grodzkiej 43 w okresie od 1525 do 1634 r. oraz koligacje jej współwłaścicieli z rodziną Miączyńskich (Apteka w Krakowie przy ul. Grodzkiej 39), „Krak. Roczn. Arch.” R. 12: 2006 s. 38; Ściebora M., Drukarstwo krakowskie za panowania Zygmunta Augusta i Stefana Batorego, w: Cracovia litterarum. Kultura umysłowa i literacka Krakowa i Małopolski w dobie Renesansu, Red. T. Ulewicz, Wr. 1991; Świeżawska M., Introligatorzy poznańscy w wieku XVI, „Exlibris” T. 7: 1925 z. 1 s. 76; – Acta rectoralia, II; Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum, Ed. J. Ptaśnik, Lw. 1922 s. 56–61, 164 (wstęp poza indeksem); Księga wiertelnicza krakowska, Wyd. K. Jelonek-Litewka i in., Kr. 1997–8 I–II; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I; Metryka czyli album Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1509–1551, Wyd. A. Gąsiorowski i in., W. 2010 nr 1528e/012 (w druku); Prawa, przywileje i statuta m. Kr., I vol. 2 s. 1072, 1136; – AP w Kr.: Castr. Crac. 90 s. 1278, Castr. Crac. 92 s. 350–1, 367, 378–9, Consularia Cracoviensia, ks. 442 s. 642–3, Scabinalia Cracoviensia, ks. 16 s. 789, ks. 17 s. 498, 701, 938, ks. 18 s. 70, 107, 382, ks. 20 s. 10, ks. 24 s. 802–3, rkp. 1618 s. 83, rkp. SWPN I–14 s. 628; B. Jag.: rkp. 5350 k. 159v, 164v, 172v, 185, 218v, 305v.
Zdzisław Noga i Artur Oboza