Gniewosz Mikołaj Wojciech (Olbracht) h. Rawicz z Oleksowa w pow. radomskim, (koniec XVI w. – 1654), opat komendatoryjny koprzywnicki, biskup kujawski. Syn Jana i Anny Ossolińskiej. G., starannie wychowany w domu, odbył następnie podróż do Padwy (1613), Rzymu i Francji. Ok. r. 1618 był już dziekanem kolegiaty wolborskiej, w r. 1621 sekretarzem król., w r. 1625 kanonikiem krakowskim. Przed czerwcem 1631 r. Zygmunt III mianował go opatem komendatoryjnym cystersów w Koprzywnicy; na stanowisku tym podzielił w r. 1637 majątek klasztoru na opacki i zakonników, co zatwierdził bp krakowski J. Zadzik. W r. 1631 posłował G. do Francji i hiszpańskich Niderlandów. Wówczas nawiązał stosunki ze znanym historykiem belgijskim Erykiem Puteanem, z którym pozostawał odtąd w korespondencji. 7 II 1636 r. król Władysław mianował G-a sekretarzem koronnym po Piotrze Gembickim, m. i. dzięki poparciu francuskiego posła w Polsce, Klaudiusza de Mesmes hr. d’Avaux, który zaliczał G-a do szczerych przyjaciół Francji. Istotnie G. utrzymywał korespondencję z Ludwikiem XIII i O. Józefem, popierając wówczas plan małżeństwa króla Władysława z Ludwiką Marią. W t. r. brał G. udział w korekturze statutów litewskich, a w r. 1638 w redagowaniu konstytucji. Jako regalista przekraczał swe kompetencje i popadał w zatargi z opozycją senatorską. Kiedy król ożenił się z Cecylią Renatą, G. został jej kanclerzem i wraz z podkanclerzym koronnym Jerzym Ossolińskim, swym krewnym, pozyskał sobie względy obojga królestwa, wpływając w miarę możności na politykę rozdawania urzędów. Nastawiał niechętnie królową do kanclerza P. Gembickiego, podkomorzego kor. Adama Kazanowskiego, a zwłaszcza do jej marszałka Kaspra Denhoffa, wojewody sieradzkiego. Z nakazu króla musiał G. w r. 1639 zmienić swoją taktykę i prosić królową, aby darzyła względami swego marszałka. W r. 1638 wziął G. udział w podróży króla Władysława do Baden i uczestniczył w jego spotkaniu z elektorem brandenburskim, Jerzym Wilhelmem, w Grodnie. «Nauką i zasługami zalecony» otrzymał za wstawiennictwem królowej w czerwcu 1641 r. biskupstwo włocławskie po Macieju Łubieńskim. Prekonizowany przez papieża Urbana VIII 18 I 1642 r., objął rządy diecezji przez P. Mieszkowskiego, archidiakona warszawskiego i sekretarza król., w lutym 1642 r., a 2 II 1643 r. odbył ingres do katedry włocławskiej. Równocześnie zrezygnował z poprzednich urzędów kościelnych i państwowych. G. okazał się energicznym biskupem. Jeździł po całej diecezji, lecz najczęściej przebywał w Gdańsku, przy kościele dominikanów. Do Włocławka mniej zaglądał, albowiem żył w chłodnych stosunkach z kapitułą. Odnosił się do niej krytycznie, kapituła zaś od samego początku miała mu za złe, iż lekceważył jej uprawnienia, że jeszcze przed objęciem rządów usiłował obsadzać w niej wakanse, często zmieniał współpracowników i co gorsza, szukał ich poza kapitułą, że zaciągał dużo długów oraz nie płacił 2/3 swych dochodów na potrzeby katedry. Obok zwykłej działalności kościelnej jurysdykcyjnej i sakralnej G. posunął dalej (po M. Łubieńskim) działalność kontrreformacyjną – rekatolizację i polonizację ziemi bytowskiej i lęborskiej, przyłączonych do Polski i diecezji włocławskiej w r. 1637, oraz wzmacniał karność kościelną. Szczególnie obfite były za jego rządów erekcje klasztorów: penitencjarzy w Kruszwicy (1644), reformatów w Podgórzu (1644), Wejherowie (1647) i Kalwarii Wejherowskiej (1649), bonifratrów w Szotlandzie pod Gdańskiem (1646) oraz mansjonarzy w Fordonie (1652). Za rządów G-a przybyło diecezji kilka nowych kościołów, np. reformatów we Włocławku. W r. 1647 zabiegał wśród duchowieństwa o założenie domu księży emerytów przy katedrze włocławskiej. W stosunku do zakonów stał G. twardo przy ówczesnym prawie zwyczajowym biskupów polskich, którzy zarządzali elekcje opatów, odbierali od wybranych przysięgę i udzielali im benedykcji. Od wszystkich zakonników ściśle wymagał poszanowania władzy biskupiej i zgłaszania się po jurysdykcję potrzebną do spełniania obowiązków duszpasterskich. Wobec nieugiętego stanowiska G-a cystersi i jezuici wnieśli na niego skargę do nuncjusza Jana de Torres, a potem do Rzymu, jakoby nie uznawał egzempcji zakonnej, a nawet był wrogiem zakonów oraz poplecznikiem herezji. Cystersi pelplińscy wydrukowali na niego paszkwil. G. kilka razy zapowiadał wizytację: w r. 1642 całej diecezji, w r. 1643 poszczególnych archidiakonatów, w r. 1645 archidiakonatu pomorskiego, w r. 1648 całej diecezji, w r. 1652 kolegiaty kruszwickiej, atoli nie wszystkie jego polecenia zostały wykonane, a protokoły przeprowadzonych wizytacji zaginęły. Osobiście wizytował w r. 1646 najbardziej odległe i zaniedbane pod względem kościelnym dekanaty: pucki, lęborski i bytowski, a w r. 1652 katedrę. Dwukrotnie składał G. sprawozdania do Rzymu z rządów diecezją, w r. 1645 przez P. Skibickiego i w r. 1650 osobiście. Przebywał wtedy wraz z sufraganem Krasickim przeszło rok za granicą. Przejeżdżając przez Padwę jesienią 1649 r. odnawiał G. znajomości z czasów swych studiów. W Rzymie miał G. wypełnić obowiązek «ad limina», reprezentować króla na jubileuszu, załatwić u papieża Innocentego X zlecone mu przez króla sprawy, a wreszcie oczyścić się z zarzutów, postawionych przez klasztory. Tę ostatnią sprawę wygrał G. całkowicie, a zakonnicy musieli odwołać swe zarzuty. Z okazji sprawozdań rzymskich otrzymał szersze uprawnienia kościelne, jak np. władzę «absolvendi ab haeresi» dla księży, możność obsadzania wakujących kanonii w miesiącach papieskich oraz, z powodu braku księży, wyświęcanie «extra tempora» i powierzanie jednemu dwóch placówek. W drodze powrotnej znowu zatrzymał się w Padwie. Jan Rachi, profesor Akad. Krak., ogłosił wierszem na powrót G-a z Rzymu panegiryk, pt. „Charites Sarmaticae”.

G. nie był wybitnym politykiem, cieszył się jednak u współczesnych uznaniem jako roztropny i ostrożny statysta. W ważniejszych sprawach politycznych szedł za zdaniem kanclerza J. Ossolińskiego. Do śmierci Cecylii Renaty (1644) pozostał jej wiernym stronnikiem. 11 II 1646 r. witał w Gdańsku przybywającą z Francji nową królowę, Ludwikę Marię. Na sejmie 1646 r. pośredniczył między królem a izbami, ale równocześnie występował przeciwko przygotowywaniu wojny z Turcją. Na sejmie 1647 r. zarzucił G. królowi, że domaga się wygórowanych świadczeń materialnych, nie ma zaufania do społeczeństwa, powierza ważne funkcje obcym. Oburzony król oraz popierający go senatorowie powierzyli biskupowi chełmskiemu St. Pstrokońskiemu obronę polityki dworu. Od tego czasu w stosunkach G-a z królem nie było pełnego zaufania. Na sejmie konwokacyjnym 1648 r. domagał się G. szybkiego obioru nowego króla. Na zapłatę dla wojska radził obrócić wakujące starostwa i sam pozwalał zaciężnym zimować w dobrach biskupstwa. Zarządzał chętnie «subsidium charitativum». Ciesząc się zaufaniem panów ukrainnych, został wybrany przewodniczącym komisji do spraw kozackich, w której popierał kandydaturę J. Wiśniowieckiego na naczelnego wodza z tym, aby mu dać do pomocy doświadczonego kasztelana bieckiego, A. Firleja. Na sejmie elekcyjnym 1648 r. popierał wspólnie z Wiśniowieckim kandydaturę Karola Ferdynanda, a potem przewodniczył poselstwu tegoż do sejmu. Następnie był wybrany do komisji dla ułożenia paktów konwentów. Na sejmie koronacyjnym 1649 r. zdobył się w obliczu klęski na Ukrainie na wyrażenie poglądu, że przyczyną wojny kozackiej było uciemiężenie poddanych i nawoływał do odpowiedniej reformy. Na tymże sejmie proponował ograniczenie władzy hetmańskiej.

Jan Kazimierz cenił G-a nie tylko z powodu jego zalet, lecz także przez wzgląd na jego stryja Mikołaja, starostę radomskiego, który stawał pod Zborowem i którego «salwatorem zdrowia swego nazywał». W czasie choroby prymasa M. Łubieńskiego G. zastępował go w sejmie. Nie zostawszy jednak po jego śmierci w r. 1652 arcybiskupem gnieźnieńskim, powiększył liczbę niezadowolonych z rządów Jana Kazimierza. W r. 1653 ostrzegł króla przed przymierzem z księciem siedmiogrodzkim Jerzym Rakoczym.

W życiu prywatnym, zwyczajem innych biskupów, utrzymywał G. bogaty dwór, miał orkiestrę pałacową, której kapelmistrzem był Jan Lilio. Bawiąc w r. 1644 w Gdańsku wystawił dla miejscowych mieszczan angielską komedię. Zm. w Wolborzu 7 X 1654 r. zostawiwszy po sobie znaczne długi, które kapituła regulowała przy pomocy nuncjusza Jana de Torres i następnego biskupa Fl. K. Czartoryskiego. Pochowano G-a w katedrze włocławskiej.

Portret w rezydencji biskupiej we Włocławku; Łoski J., Ryciny pol. i obcych rytowników XVII i XVIII w., W. 1877–81; – Estreicher; Boniecki; Niesiecki; Uruski; Enc. Org.; Podr. Enc. Kośc.; W. Enc. Ilustr.; Chodyński S., Biskupi sufragani włocławscy, Włocławek 1906 s. 51–64; Czaplewski P., Wykaz oficjałów gdańskich i pomorskich, Tor. 1912 s. 61–67; Korczyński K., Kazania, Kr. 1767 II 32; Łętowski, Katalog bpów krak., II; Mętlewicz J. K., Wiadomość o biskupach kujawskich, „Pam. Relig.-Moralny” R. 6: 1844 s. 489–490; Rzepnicki F. Ks., Vitae praesulum Poloniae, P. 1761 II 80; Szostkiewicz Z., Katalog bpów przed rozb. Polski, Rzym 1954 s. 66; – Chodyński S., Konsystorze w diecezji kujawsko-pomorskiej, Włocławek 1914 s. 20, 90, 107; Czapliński W., Dwa sejmy w r. 1652, Wr. 1955; tenże, Władysław IV a wojna 30-letnia, Kr. 1937; Glemma T., Stosunki kościelne w Toruniu, Tor. 1934; Kubala L., Jerzy Ossoliński, W. 1924; tenże, Szkice historyczne, W. 1922; Kwiatkowski K., Dzieje narodu pol. za panowania Władysława IV, W. 1823 s. 84, 214, 352; Librowski S., Kapituła włocławska, W. 1949; Łabęcki H., Górnictwo w Polsce, W. 1841 II 385; Morawski M., Monografia Włocławka, Włocławek 1933; Pułaski F., Tomkowicz L., La mission de Claude de Mesmes d’Avaux, Paris 1937; Siarczyński F., Obraz wieku panowania Zygmunta III, Lw. 1828 I 141; – Cichocki G., Alloquiorum Osiecensium…, Kr. 1615 II; Fontes Tow. Nauk. Tor., Tor. 1897–1899 I–III; Hierarchia catholica, Monasterii, Patavii 1913 IV 372; Karola Ogiera dziennik podróży do Polski 1635–1636, Wyd. W. Czapliński, Gd. 1950–1953; Kochowski W., Annalium Poloniae, Climacter I, Kr. 1683 s. 77–78; Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza, Wyd. R. Pollak, Wr. 1957; Miller L. C., Arctophylax irradiatus, P. 1642; Mon. Hist. Dioec. Wladisl., VIII 26–27, XXV nr 520, 620, 831; Naruszowic S., Kazanie na exekwiach Cecyliei Renati… 1644 [b. m. i r.]; Oświęcim S., Diariusz, Kr. 1907, Script. Rer. Pol., XIX; Pawiński A., Dzieje ziemi kujawskiej, W. 1888 II; Piasecki P., Chronica, Kr. 1648 s. 503; Radziwiłł A. S., Pamiętniki, P. 1839 I 299, 304, 311, 322, 377, 409, 416, II 63, 227, 234, 257, 279, 297–299, 332, 341, 345; Rudawski W., Historia Polski, Pet. 1855 I 59–60; Statuty kapituły włocł., CLVIII 252–257; Szymanek A., Mikołaj Wojciech Gniewosz w świetle swych testamentów z lat 1649 i 1654, w: Kościół katolicki na pograniczu małopolsko-mazowieckim w epoce przedrozbiorowej, Red. S. Piątkowski, Z. Pietrzyk, Radom 2002 s. 127–47; Vet. Mon. Pol., III 455; Vol. leg., IV 198–221; Zbiór pamiętników o dawnej Polszcze J. U. Niemcewicza, Lipsk 1839–40 IV 162–180 V 42–43; Ziemomysł z r. 1830 I 178, II 126; – Arch. Diec. Chełmiń. w Pelplinie: Akta konsyst. gdańskie z l. 1642–54; Arch. Diec. Włocł.: Arch. bpów kuj.-pom. (Akta bpa Gniewosza) I–II, Akta konsyst. włocł. z l. 1642–54, Akta kapit. włocł. z l. 1642–54; B. Czart: rkp. 365; B. Narod. w W.: BOZ rkp. 946; B. Racz.: rkp. 149 (s. 167); Zbiory Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Kartoteka do studiów Polaków za granicą; Chodyński S., Prałaci i kanonicy włocławscy (rkp.); – Materiały ks. S. Librowskiego i uwagi W. Czaplińskiego.

Red.