Mikołaj z Polski (zm. po 1278), magister, lekarz książęcy, dominikanin (uprzednio zapewne prepozyt i kanonik włocławski), ur. w Polsce, a wnosząc z jego późniejszych kontaktów, prawdopodobnie na Kujawach lub w ziemi sieradzkiej. Przebywał przez lat dwadzieścia w sławnym ośrodku wiedzy medycznej w Montpellier w południowej Francji, zapewne od wczesnej młodości (ok. 1230–1249), choć w literaturze jest silnie reprezentowana hipoteza o jego późniejszych studiach zagranicznych już jako dominikanina przed 1278 (Plezia). Najpierw studiował, potem podjął praktykę lekarską oraz śmiałe próby szukania nowych dróg w medycynie w myśl tez Alberta Wielkiego. Owocem było opracowanie dwóch dziełek: Antipocras (Liber empiricorum) i Experimenta (Experimenta et tractatus de serpentibus). Antipocras składa się z 427 wierszy (leoninów) pisanych dobrą, choć zawiłą łaciną. Głosi zasadę wprowadzania w oparciu o doświadczenie nowych lekarstw, produkowanych z pospolicie spotykanych składników, które tkwią w ziemi, wodzie, robakach itp., zwalcza zaś szkolną medycynę, teoretyzującą i lubiącą stosować leki drogocenne. Antipocras zachował się w jednym rękopisie z XIV w. Większą wziętością cieszył się zbiór recept pt. Experimenta, zachowany w dziesięciu rękopisach z XIV–XVII w. na terenie Anglii (2), Niemiec (7) i Danii (1), oraz w przekładach francuskich i niemieckiej przeróbce. Wpłynął on również na ułożenie późniejszego niemieckiego zestawu recept chirurgicznych. Sam kierunek metodyczny był w zasadzie uderzająco trafny, lecz praktyka leczenia przy pomocy sproszkowanych żab, węży i jaszczurek, często w formie zawieszanych amuletów, naiwna i niefortunna, mimo zapewnień M-a o jej skuteczności. Narastający konflikt z przedstawicielami oficjalnej medycyny skłonił zapewne M-a do powrotu do Polski, gdzie ambitny książę łęczycki i kujawski, Kazimierz, syn Konrada Mazowieckiego, sprowadził go na swój dwór (ok. r. 1250), mianował kapelanem książęcym i uzyskał dlań dochodową prebendę prepozyta kapituły katedralnej we Włocławku. M. nie rozwinął szerszej działalności kancelaryjnej, najpewniej poświęcając się głównie opiece lekarskiej nad księciem i jego dworem. Wykazał natomiast zainteresowania gospodarcze, m. in. przenosząc wieś Sobotę, własność prepozytury, na prawo czynszowe. Po śmierci Kazimierza Konradowica (1267) kontaktował się jako kanonik włocławski z przebywającym na Kujawach Bolesławem Pobożnym, księciem Wielkopolski (1271), w związku z czym przypisywano mu nawet zredagowanie czterech dokumentów tegoż księcia (Bielińska). Był M. kolejno lekarzem synów ks. Kazimierza: Władysława Łokietka (1275) oraz, po swym wstąpieniu do zakonu dominikanów, Leszka Czarnego (od 1278). Dzięki poparciu potężnego zakonu nabrał znaczenia («surrexit»). Jako lekarz Leszka i jego żony Gryfiny podobno uleczył księcia z impotencji (Witkowski), co wzbudziło zawiść krakowskiego kleru, zwłaszcza franciszkanów, którzy odmawiali M-owi zarówno prawowierności chrześcijańskiej, jak przynależności do narodu polskiego, nazywając go «Niemcem».
Jeśliby przyjąć, że M. pisał swe dzieła medyczne we Francji ok. r. 1270 i już jako dominikanin, należałoby w konsekwencji uznać Mikołaja występującego w l. 1250, 1264, 1271 i 1275 jako lekarza Kazimierza Konradowica i Władysława Łokietka, powiązanego czasowo z dworem Bolesława Pobożnego, za inną osobę.
Nowy Korbut (Piśm. staropolskie), (zestawienie literatury, informacje osobowe częściowo oparte na przestarzałej literaturze); Kośmiński, Słownik lekarzów, s. 321; – Bielińska M., Kancelarie i dokumenty wielkopolskie XIII wieku, Wr. 1967; Birkenmajer L. A., Udział Polski w uprawianiu i rozwoju nauk ścisłych, w: Polska w kulturze europejskiej, Kr. 1918 II 5; Brückner A., Antipocras, zabytek XIII w., „Pam. Liter.” R. 16: 1918; David P., Étudiants polonais dans les universités françaises du Moyen-Âge, Grenoble 1929 s. 7–8; Diels H., Über die Schrift Antipocras, „Sitzungsberichte d. Konigl. Preuss. Akademie d. Wissenschaften” T. 16: 1916; Gansiniec R., Brata Mikołaja z Polski pisma lekarskie, P. 1920; Giedroyć, Źródła do dziej. medycyny, s. 493; Historia nauki polskiej, I 37–8, VI 426; Mazur Z., Studia nad kancelarią księcia Leszka Czarnego, Wr. 1975 s. 47, 69– 70, 193; Mitkowski J., Kancelaria Kazimierza Konradowica, Wr.–W.–Kr. 1968, Prace Kom. Nauk Hist. Oddz. PAN w Kr., nr 21; Plezia M., Najstarsza poezja polsko-łacińska, Wr. 1952 s. XXVII, Bibl. Narod. S. I, nr 141; Rostafiński J., Medycyna na Uniwersytecie Jagiellońskim w XV w., Kr. 1900 s. 19 i n.; Sinko T., Nowo odkryty polski lekarz z XIV w., „Czas” 1917 nr 166; Sudhoff K., Antipocras, „Archiv f. Gesch. d. Medizin” T. 9: 1915; Szpilczyński S., „Antipocras” Mikołaja z Polski, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” R. 4: 1959 nr 4 s. 605–19; Świeżawski E., Przyczynki do dziejów medycyny w Polsce, „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 73: 1879 s. 18–20; Thorndike L., A history of magic and experimental science, New York 1923 II 768–70; Witkowski S., Lekarz Mikołaj z Polski, Rozpr. AU Wydz. Hist. Filoz., Kr. T. LVIII nr 4; – Cod. Pol., I nr 56, II nr 44; Dokumenty kuj. i maz., s. 184 nr 13 s. 187; Kod. Wpol., I nr 614; Mon. Pol. Hist., II 844–5; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, rkp. 304 s. 631 (dok. ks. Kazimierza z r. 1264: Suchoslaus = Nicolaus).
Józef Mitkowski