Mikołaj (zm. 1202), wojewoda (palatyn) krakowski. Długosz uważa go za brata bpa krakowskiego Pełki i wraz z nim zalicza do rodu Lisów. Bardziej prawdopodobna jest jednak jego przynależność do rodu Gryfitów (A. Z. Helcel). M. był jednym z najpotężniejszych możnowładców swojego czasu, a urząd palatyna przy Kazimierzu Sprawiedliwym pozwolił mu odegrać dużą rolę polityczną zarówno za życia tego księcia, jak też po jego śmierci. Wolno się domyślać, że M. osobiście uczestniczył w wydarzeniach 1177 r., w toku których obalono krakowskie rządy Mieszka Starego, a na tron został wyniesiony Kazimierz Sprawiedliwy. Jeżeli zjazd łęczycki 1180 r. istotnie aprobował pryncypat Kazimierza, to i w tym akcie politycznym miał M. zapewne swój udział. Słyszymy o nim jednak dopiero w r. 1182, przy okazji wyprawy ruskiej tegoż księcia. M., już jako palatyn książęcy, był spiritus movens tej mało popularnej polityki utrwalania wpływów Krakowa na Rusi włodzimierskiej, skoro przeciw niemu właśnie zwrócił się pod Brześciem bunt niezadowolonego rycerstwa. Co prawda rychły sukces uśmierzył wrogie nastroje. Gdy w kilka lat później polem wielkiej gry politycznej Kazimierza Sprawiedliwego stał się Halicz, M. znowu wysunął się w niej na czoło. Krakowianie osadzili na tronie halickim Olega przeciwko popieranemu przez Węgrów Włodzimierzowi. Szczęście sprzyjało Węgrom. Kiedy jednak król węgierski Bela III wprowadził do Halicza swego syna Andrzeja, a uwięził Włodzimierza, w Krakowie dokonano zwrotu w polityce. Mistrz Wincenty informuje, że na wyraźne polecenie Fryderyka Barbarossy postanowiono restytuować Włodzimierza. W r. 1189 M. na czele polskiego rycerstwa pobił Węgrów, wygnał Andrzeja, a Halicz oddał Włodzimierzowi. Nowe sukcesy M-a, w połączeniu z praktycznym podporządkowaniem się dworu krakowskiego woli cesarza i ze zrodzonym już konfliktem z Węgrami, wywołały w r. 1191 jawny bunt opozycji, skupionej wokół kasztelana stołecznego grodu. Korzystając z nieobecności w Krakowie Kazimierza Sprawiedliwego i jego palatyna, buntownicy wprowadzili z powrotem na tron krakowski Mieszka Starego. Rychłe przywrócenie naruszonego ładu trzeba zapisać również na konto M-a. Co więcej, zapobiegając niejako na przyszłość podobnym buntom, zdołał M., przy udziale bpa Pełki, odnowić zerwaną przyjaźń z Węgrami.
Jeszcze większą rolę przyszło M-owi odegrać po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego (1194), bo «kiedy chciał, kreował książąt, a kiedy chciał, zrzucał». Doprowadził zrazu do obwołania księciem krakowskim nieletniego syna Kazimierza, Leszka Białego, a wyczuwając niepewność nastrojów, wymógł na możnych przysięgę wierności na rzecz nowego elekta. Był to krok w kierunku zamiany tronu krakowskiego na dziedziczny w linii Kazimierza Sprawiedliwego. Rozumiał to Mieszko Stary, toteż gdy zawiodły pertraktacje, wyprawił się zbrojnie na Kraków, by restytuować tam własne rządy. M., posiłkowany przez Rusinów, stawił mu czoła w bitwie nad Mozgawą (1194), a choć sukcesu militarnego nie odniósł, zmusił Mieszka do wycofania się. Nastały w Krakowie czasy regencji, którą w imieniu Leszka sprawowali, obok matki tegoż Heleny, M. oraz wypróbowany jego współpracownik bp Pełka. Chociaż źródło współczesne (Mistrz Wincenty) zapewnia o nadejściu spokojnych dni, regencja, która faktycznie spoczywała w rękach M-a, nie tylko rozbudziła starą zawiść możnych, ale i samą Helenę niejako skłoniła do porozumienia z Mieszkiem Starym. Nie czując się na siłach, aby płynąć pod prąd wytworzonych już faktów, uznał Mieszko swoim dziedzicem w Krakowie Leszka Białego, przyrzekł zwrot zabranych przez siebie Kujaw i objął we władanie dożywotnie tron krakowski (1199). Wszystko wskazuje na to, że M. pozostał wówczas na stanowisku palatyna, ale wierności seniorowi dynastii nie dotrzymał. Autokratyczne rządy Mieszka stworzyły podatny grunt dla nowego buntu możnych, na którego czele znaleźć się musiał M. Mieszko z Krakowa ustąpił, ale z kolei dwór Heleny, z palatynem sandomierskim Goworkiem, nie dał za wygrane. Mieszko również zmobilizował siły do nowej rozgrywki. Na dawnych warunkach miał powrócić do Krakowa (1201), z tym jednak, że M. zostanie skazany na banicję. Potężny palatyn poczuł się zagrożony. Ukorzył się przed Heleną, ale łaski księżny nie odzyskał. Pozostawało więc przejednać Mieszka. Zbyt silny był jeszcze i zbyt wielu musiał mieć popleczników, aby Mieszko mógł się z nim w rzeczywistości nie liczyć. Senior dynastii wszedł więc w sojusz z głównym swoim ideowym i politycznym antagonistą. Ten przypadkowy sojusz znamionuje ostatni akt senioratu w Polsce.
Już w marcu 1202 zmarł Mieszko Stary. M. nie zszedł z areny politycznej. Był gotów do odegrania nowej roli. Mając silne oparcie w możnych krakowskich, zaproponował tron pryncypacki pełnoletniemu już Leszkowi Białemu, pod warunkiem jednak, że wygna on swojego palatyna Goworka. Znamienne jest to, że wniwecz poszedł dawny układ Mieszka z dworem Heleny, że więc faktycznym dysponentem tronu krakowskiego był M. i jego stronnicy. Stawiany przezeń nowemu księciu warunek uważany jest słusznie za pierwsze w naszych dziejach jak gdyby Pacta conventa. Warunek, choć dotyczył pozornie tylko osoby głównego przeciwnika M-a, był w rzeczywistości bardzo istotny, bo zapobiegał przejściu godności pierwszego po księciu dostojnika krakowskiego na człowieka z zewnątrz. Dla dwu palatynów miejsca tu wszak nie było. Wydaje się, iż krył się w tym warunku rodowy interes Gryfitów, o czym świadczyłby fakt, że później przez wiele lat godność palatyna krakowskiego znajdowała się właśnie w rękach tego rodu. Wiadomo, że Leszek postawionego mu warunku nie przyjął, toteż pryncypatu wówczas nie dostąpił. Osiągnął go natomiast Władysław Laskonogi, bardziej zapewne M-owi powolny. Zaledwie w kilka miesięcy później, jeszcze w r. 1202, zmarł M. Laskonogi musiał z Krakowa ustąpić na rzecz Leszka. Pośmiertnym niejako zwycięstwem M-a było, że Leszek na palatynat krakowski Goworka nie wprowadził. Uczynił go natomiast kasztelanem pryncypackiego grodu; wydaje się, że już pod władzą tego księcia przed potężny urząd palatyna zaczął się w Krakowie wysuwać, faktycznie i formalnie, urząd kasztelana.
Niewiele mamy informacji o działalności M-a na innych polach. Wiadomo, że nadał dwie wsie (Jaksice i Rzeplin) klasztorowi bożogrobców w Miechowie; one właśnie wskazują na jego przynależność do rodu Gryfitów. Mamy nadto wzmiankę o jego pieczęci, którą konfirmował w r. 1192 dokument swego bliskiego współpracownika bpa Pełki. Nie wiemy natomiast nic bliższego o jego rodzinie.
Balzer O., Walka o tron krakowski w latach 1202 i 1210/11, Kr. 1894 s. 21–2; Grodecki R., Polska piastowska, W. 1969; Grodecki R., Zachorowski S., Dąbrowski J., Dzieje Polski średniowiecznej, Kr. 1926 I 208–11; Helcel A. Z., O klasztorze jędrzejowskim, „Roczn. Tow. Nauk. Krak.” Oddz. Sztuk i Archeol., Z. 2: 1852 s. 221–2; Kozłowska-Budkowa Z., Repertorium polskich dokumentów doby piastowskiej, Kr. 1937; Łaguna S., Dwie elekcje, Pisma, W. 1915 s. 191–7; Piekosiński, Rycerstwo, II; Polaczkówna H., Zapis Teodora Gryfity dla cystersów z 1196 r., Lw. 1938 s. 17–18; Smolka S., Mieszko Stary i jego wiek, W. 1959; Włodarski B., Polityczna rola biskupów krakowskich w XIII wieku, „Nasza Przeszłość” T. 27: 1967 s. 30–1; tenże, Polityka ruska Leszka Białego, Lw. 1925 s. 8–18; tenże, Polska i Ruś 1194–1340, W. 1966; Zachorowski S., Studia do dziejów wieku XIII w pierwszej jego połowie, Kr. 1920 s. 5–8; – Długosz, Historia, II; Kod. Mpol., I nr 3, II nr 375, 376; Mistrza Wincentego Kronika Polska, W. 1974; Mon. Pol. Hist., II, IV; Mon. Pol. Hist., S. nova, VIII cz. 2.
Jerzy Wyrozumski