Mściwoj (Mszczuj, Mściw), (1. poł. XIII w.), kasztelan sandomierski, wiślicki i oświęcimski, wojewoda wiślicki, łęczycki i krakowski. Był bratem Gumberta (zob.). Jedni zaliczają M-a do Lisów (W. Semkowicz, Z. Kozłowska-Budkowa, B. Włodarski, J. Bieniak), a inni do Lubowlitów-Ogniwów (F. Piekosiński) czy Lubowlitów (S. Zachorowski). Przesłanki jednak są w obu wypadkach bardzo wątłe, toteż A. Małecki uważał, że jego przynależności rodowej «niepodobna oznaczyć». Wątpliwości w tym zakresie podzielają M. Niwiński, T. Lalik i świeżo B. Zientara (zob. też w PSB Mikołaj syn M-a). Nie wiadomo, kto był jego ojcem. «Mistiuge filius Goslai», znany z dokumentu odnoszonego do l. 1241–3, nie jest identyczny z M-em. Natomiast domysł (J. Bieniak), że M. mógł być synem woj. krakowskiego Mikołaja (zm. 1202, zob.), ma za sobą niewiele prawdopodobieństwa. M. był albo bardzo możnym przedstawicielem warstwy rycerskiej, mającym za sobą licznych rodowców i popleczników, lub też, jeżeli nie posiadał wielkich koligacji, był obdarzony dużą zręcznością, która pozwoliła mu lawirować między zwalczającymi się stronami w czasie wydarzeń, rozgrywających się w Małopolsce po śmierci Leszka Białego (1227), a przed ujęciem władzy przez Bolesława Wstydliwego (1243); w zmiennych okolicznościach politycznych dochodził zawsze do wysokich godności.
Swoją karierę urzędniczą M. rozpoczął na pewno za czasów Leszka Białego, jak na to wskazuje dokument tego księcia ogłoszony na wiecu w Suchedniowie, a dający się datować na r. 1222/3. Inne odnośne przekazy mają poważne usterki datacyjne. Wystąpił wówczas M. wśród baronów Leszka jako comes. Prawdopodobnie był już wówczas kasztelanem sandomierskim, jak to wynika z późniejszych dokumentów (1223/4 i 1225/6). Po śmierci Leszka Białego pozostał w otoczeniu księżny wdowy Grzymisławy i wystąpił w obronie interesów nieletniego księcia Bolesława Wstydliwego. Był uczestnikiem obu wieców skaryszowskich (marzec i maj 1228), na których Konrad mazowiecki próbował pertraktacji z Grzymisławą, nie jest jednak jasne, dlaczego występował już wówczas na niższym hierarchicznie urzędzie kasztelana wiślickiego. Jeszcze w marcu t. r. M. wziął udział w wiecu z Władysławem Laskonogim w Cieni, na którym – w nawiązaniu do dawniejszego układu między Leszkiem Białym i wspomnianym władcą Wielkopolski – oddano tron krakowski temu ostatniemu, on zaś udzielił panom dzielnicy małopolskiej pierwszych w naszych dziejach gwarancji typu stanowego. Jakiś udział w zabiegach o te gwarancje musiał mieć i M. Natomiast w swojej politycznej koncepcji akt wiecu w Cieni zwrócony był doraźnie przeciw aspiracjom Konrada do Krakowa i Małopolski, zaś w perspektywie również przeciw prawom Władysława Odonica do Wielkopolski, na korzyść Bolesława Wstydliwego, który tą drogą dziedziczyłby obie tak ważne dzielnice, w wypadku śmierci Laskonogiego. Gdy jednak latem 1229 Konrad, posiłkowany przez Rusinów, podjął wyprawę przeciw Laskonogiemu do Wielkopolski, znalazł się w jej szeregach M., u boku innego stronnika Grzymisławy, woj. sandomierskiego Pakosława Awdańca. Istnieje bardzo prawdopodobny domysł (B. Włodarski), że dostojnikom tym przypadła raczej rola czuwania nad interesami Laskonogiego niż walka o sprawę Konrada. Stąd może niepowodzenie całego przedsięwzięcia. Wydalona wówczas została z Małopolski grupa dostojników, wśród których mógł się znaleźć także M. Jeżeli tak było istotnie, to rychło musiał powrócić, bo spotykamy go znowu w r. 1229 w otoczeniu Grzymisławy na wiecu z Konradem nad Pilicą, gdzie księżna wdowa zrzec się musiała na rzecz Konrada swoich praw do utraconego już faktycznie Sandomierza. Widocznie zatrzymała kasztelanię wiślicką i tutaj przeniosła swój dwór, na którym czołową rolę jął odgrywać M. Spotykamy go bowiem wnet (17 IX 1231) z tytułem palatyna wiślickiego, gdy tymczasem kasztelania wiślicka przeszła na Pakosława Awdańca, który musiał opuścić palację sandomierską. Jego miejsce zajął w Sandomierzu inny Awdaniec – Pakosław młodszy, jako palatyn i kasztelan w jednej osobie.
Już jednak w momencie, gdy spotykamy M-a z tytułem palatyna wiślickiego, musiało nastąpić jakieś zbliżenie między nim a Konradem mazowieckim. Znajdował, się bowiem wraz z obu Pakosławami w otoczeniu Konrada w toku jego nowych zmagań o Kraków, o czym świadczy właśnie dokument z 17 IX 1231. Jeżeli słusznie przyjmuje się znów ostatnio (Zientara), że Laskonogi wówczas już nie żył, to całe przedsięwzięcie było zwrócone przeciw Henrykowi Brodatemu, którego prawa do stolicy krakowskiej budziły widocznie zastrzeżenia czy niepokój wśród ludzi bliskich Grzymisławie. Sytuację zmieniło natomiast utrwalenie się rządów Brodatego w Krakowie; musiał on zresztą zrobić wszystko, aby pozyskać sobie dawnych przeciwników. Oto dlaczego spotykamy M-a w l. 1234–5 na kasztelanii oświęcimskiej. Z kolei musiały się rozluźnić związki M-a z dworem Grzymisławy i Bolesława Wstydliwego. W r. 1239 palacja wiślicka znajdowała się bowiem już w rękach Pakosława starszego, a M. piastował takąż godność u boku Konrada w Łęczycy, który właśnie ten gród obrał sobie za swoją główną siedzibę. Może Konrad darzył teraz M-a wyjątkowym zaufaniem, a może tylko korzystał z jego starych powiązań z Małopolską, ale gdy w r. 1241, po śmierci Henryka Pobożnego, zdołał zawładnąć Krakowem, wprowadził M-a na palację krakowską, która była nie tylko wysoką godnością, ale i szczególnie ważną politycznie placówką. Godność tę M. piastował na pewno już 10 VII 1241, a związany był z nią aż do bitwy pod Suchodołem (25 V 1243), która przesądziła o przejściu Krakowa w ręce Bolesława Wstydliwego. Powrócił wówczas na palację łęczycką, a z kolei – zapewne zaraz po śmierci Konrada (1247) – na swój dawny urząd kasztelana wiślickiego, na którym jest poświadczony, co prawda dopiero w l. 1249 i 1250. Ostatnia wzmianka źródłowa o M-u pochodzi z 21 VI 1250. Wnet potem przypuszczalnie zakończył życie.
Pozostawił M. trzech synów: Mikołaja, woj. krakowskiego (zob.), Jakuba i Mirosława. Na temat dóbr M-a brak wyczerpujących wiadomości. Wiemy, że jego brat Gumbert miał źreb w Prusinowicach w ziemi sandomierskiej oraz uzyskane po ojcu posiadłości tuż pod Łęczycą. Syn zaś M-a posiadał folwark Kiełczewo w Wielkopolsce. Wygląda na to, że dobra rodowe M-a znajdowały się w ziemi łęczyckiej. Jeżeli jest to domysł słuszny, to z kolei trzeba przyjąć, że w Małopolsce miał jakieś znaczne posiadłości przez siebie nabyte, które wiązały z tą dzielnicą zarówno jego, jak i jego synów. Zachowała się pieczęć M-a wyobrażająca nie domknięty od dołu krąg (zbliżony kształtem do podkowy) z krzyżem w górnej części i z napisem w otoku: «Sigillum comitis Mstui».

Piekosiński, Rycerstwo, III 162–3; – Bieniak J., Wielkopolska, Kujawy, ziemie łęczycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia państwowego w latach 1300–1306, Tor. 1969 s. 106–7; Lalik T., Stare miasto w Łęczycy, „Kwart. Hist. Kult. Mater.” R. 4: 1956 s. 653–8; Łaguna S., Dwie elekcje, w: tenże, Pisma, W. 1915 s. 168; Łodyński M., Stosunki w Sandomierskiem w latach 1234–1239, „Kwart. Hist.” R. 25: 1911 s. 1–34; Małecki A., Studia heraldyczne, Lw. 1890 II 75–7; Niwiński M., Opactwo cystersów w Wąchocku, Kr. 1930 s. 52; Piekosiński F., Pieczęcie polskie wieków średnich, Cz. I, Kr. 1899 s. 75 fig. 63; Semkowicz W., Ród Awdańców w wiekach średnich, P. 1920 s. 357–8; Włodarski B., Polityczne plany Konrada I księcia mazowieckiego, Tor. 1971 s. 35–57; Zachorowski S., Węgierskie i polskie osadnictwo Spiżu do połowy XIV wieku, Kr. 1909 s. 64–7; Zientara B., Henryk Brodaty i jego czasy, W. 1975 s. 240, 246–7, 260, 374; – Cod. Pol., I nr 28, 29, 33, 35, II nr 31, III nr 22, 24; Dokumenty klasztoru pp. norbertanek w Imbramowicach z lat 1228–1450, Arch. Kom. Hist. PAU, Kr. 1948 XVI nr 3; Kod. katedry krak., I nr 15, 19, 20, 30; Kod. mazowiecki (Kochanowskiego), nr 217, 230, 390, 400, 410, 430, 437, 463, 472, 475; Kod. mazowiecki (Lubomirskiego), nr 15; Kod. mogilski, nr 11, 12, 13; Kod. Mpol., I nr 11, 12, 25, II nr 395, 403, 413, 417, 419, 421, 423, 429, 431, 450, 473; Kod. tyniecki, nr 17, 18; Kod. Wpol., I nr 122, 123, 221, 267, 597; Nieznane dokumenty z XIII wieku, „Nasza Przeszłość” T. 4: 1948 dok. nr 3; Polnoe sobr. russ. letopisej, I 754–9; Regesty śląskie 1343–1348, Wr. 1975 I nr 432b.
Jerzy Wyrozumski