Loewenstein (Löwenstein) Natan (1859–1929), adwokat, poseł do sejmu galicyjskiego, do Rady Państwa w Wiedniu i Sejmu Ustawodawczego RP. Ur. 14 II w Buczowicach (Morawy), był synem Bernarda (zob.), kaznodziei i rabina we Lwowie, oraz Liny Goldberg. Gimnazjum ukończył we Lwowie, studia prawnicze w Wiedniu, doktorat praw uzyskał w Krakowie (13 II 1884 u J. Girtlera), następnie kontynuował studia w Lipsku. L. był działaczem politycznym o przekonaniach demokratycznych. W r. 1910 należał do twórców galicyjskiej «partii pracy» Związku Demokratycznego. Był zwolennikiem asymilacji Żydów i przeciwstawiał się syjonizmowi. W r. 1882 należał do założycieli organizacji żydowskiej «Przymierze Braci» («Agudas Achim»), której celem było propagowanie pełnej asymilacji Żydów w społeczeństwie polskim. L. należał do grona przywódców «Przymierza Braci» i redagował polską część organu organizacji „Ojczyzna”. Był także założycielem i prezesem Koła Tow. Szkoły Ludowej im. Bernarda Goldmana we Lwowie i założycielem stowarzyszenia akademickiego młodzieży asymilanckiej «Zjednoczenie» powstałego w r. 1907. L. głosił konieczność założenia seminarium dla kandydatów na nauczycieli religii mojżeszowej w szkołach średnich oraz rabinów postępowych. W obozie asymilanckim Galicji L. był najbardziej reprezentatywną postacią.
W l. 1891–1907 L. zasiadał w sejmie galicyjskim jako poseł grodzkiej Izby Handlowo-Przemysłowej, w 1908–13 jako poseł miasta Lwowa, a w 1913–4 jako poseł lwowskiej Izby Handlowo-Przemysłowej. W sejmie działał w komisjach: prawniczej, bankowej, administracyjnej, podatkowej, budżetowej, a od r. 1907 w sejmowej komisji reformy wyborczej, postulując m. in. utworzenie Nieustającej Komisji dla Reformy Wyborczej i powiększenie liczby posłów z miast. Jego wystąpienia w Izbie koncentrowały się wokół spraw finansowych. Był jednym z inicjatorów utworzenia w Galicji banku akcyjnego dla popierania przemysłu i jako referent sejmowy tej sprawy gorąco popierał rozbudowę przemysłu krajowego Galicji. Kilkakrotnie w sejmie galicyjskim (1907, 1913–4) występował w obronie Żydów i przeciw propagandzie endencji. Żądał również, by sejm zajął się sprawą poprawy ekonomicznej sytuacji najuboższej części ludności żydowskiej w Galicji. W l. 1907–18 był posłem do Rady Państwa i należał do Koła Polskiego, w którym odgrywał poważną rolę. Pracował w komisjach: mandatowej, konstytucyjnej, prawnej, podatkowej, finansowej (przewodniczący), był członkiem Delegacji. W parlamencie występował w obronie wolności nauki i szkół wyższych oraz w sprawach budżetowych (w r. 1908 głośne przemówienie w dyskusji nad budżetem Min. Sprawiedliwości). W r. 1911 w czasie wyborów do Rady Państwa w Drohobyczu (gdzie L. kandydował) doszło do rozruchów, a interweniujące wojsko zabiło kilkadziesiąt osób. L. wygrał wówczas wybory, lecz został przez I. Daszyńskiego i H. Diamanda zmuszony do złożenia mandatu, który otrzymał ponownie w wyborach uzupełniających. Daszyński atakował L-a m. in. za pośrednictwo w sprzedaży majoratu rydzyńskiego w ręce niemieckie. Szczególnie ostro (1910–2) występowała przeciw L-owi prasa endecka. Przyczyniło się do tego także spekulowanie przez L-a terenami i koncesjami naftowymi, które przyniosło mu poważne zyski. Blisko współpracował politycznie z przywódcami konserwatystów: namiestnikiem M. Bobrzyńskim i W. L. Jaworskim. Został przez cesarza nobilitowany 19 IX 1910; otrzymał następnie 1 VIII 1912 przydomek «Opoka».
Po wybuchu wojny w r. 1914 należał do Naczelnego Komitetu Narodowego, współpracował z Diamandem. Podpisał manifest Koła Polskiego z 16 III 1914, a w l. 1917–8 w Kole Polskim w Wiedniu opracowywał memoriały przeznaczone dla rządu, a dotyczące sprawy odszkodowań wojennych. W r. 1918 przemawiał w Izbie Deputowanych Rady Państwa przeciw polityce rządu jako generalny mówca Koła Polskiego. Wypowiadał się wówczas za natychmiastowym połączeniem Galicji z Królestwem Polskim. W r. 1919 wszedł do sejmu RP jako były deputowany galicyjski do parlamentu austrackiego i sprawował mandat do r. 1922. Należał wówczas do lewicującego Klubu Pracy Konstytucyjnej, uważanego za «języczek u wagi» rozbitego politycznie sejmu, zwłaszcza przy próbach tworzenia rządu Witos-Daszyński w czerwcu–lipcu 1920. L. uchodził za przywódcę Klubu, którego przewodniczącym był J. K. Federowicz. Od r. 1894 do końca życia był członkiem Rady Miejskiej we Lwowie (sekcja II), zajmując się głównie sprawami finansowymi. Był inicjatorem budowy tramwajów elektrycznych we Lwowie. Należał do Komitetu Organizacyjnego Wystawy Krajowej w r. 1894. Od r. 1903 członek Rady Nadzorczej Akcyjnego Banku Hipotecznego we Lwowie, a następnie jej wiceprezes, wchodził też w skład Rady Nadzorczej S. A. «Browary Lwowskie» oraz przewodniczył Radzie Nadzorczej S. A. «Zieleniewski-Fitzner-Gamper»; przyczynił się do utworzenia Galicyjskiej Kasy Oszczędności, był radcą prawnym S. A. «Galicja». Od r. 1889 członek Wydziału Galicyjskiego Tow. Muzycznego we Lwowie.
L. należał do najlepszych adwokatów galicyjskich. Od r. 1893 był członkiem lwowskiej Izby Adwokackiej, a następnie jej Rady Dyscyplinarnej. Do ugruntowania jego popularności jako obrońcy w sprawach karnych przyczynił się proces tarnopolski niepodległościowej młodzieży polskiej oskarżonej o zdradę stanu (marzec 1895), w którym był jednym z obrońców. W r. 1918 bronił legionistów w procesie w Marmarosz-Sziget. Ostatnie głośne wystąpienie L-a jako obrońcy miało miejsce w czasie lwowskiego procesu S. Steigera (17 XI 1925) oskarżonego o zamach na prezydenta S. Wojciechowskiego (druk mowy obrończej pt. O sprawę Steigera, Lw. 1926). Po procesie Steigera wycofał się z życia publicznego, poświęcając więcej uwagi sprawom wewnętrznym ludności żydowskiej. Łożył na żydowskie cele charytatywne oraz na cele palestyńskie. Był też założycielem żydowskiego Klubu Mieszczańskiego we Lwowie. Zmarł po ciężkiej chorobie serca 21 V 1929 we Lwowie, pochowany na cmentarzu Żydowskim. We wspomnieniu pośmiertnym poświęconym L-owi W. L. Jaworski podkreślał, że był on «jednym z najwybitniejszych mówców polskich», «niezwykłą indywidualnością» w Kole Polskim w Wiedniu. Jego zacięci przeciwnicy polityczni, syjoniści, którzy starli się z nim dwukrotnie w kampanii wyborczej do parlamentu w r. 1907 i 1911, w pełnych szacunku wspomnieniach pośmiertnych wyrażali żal, że L. «przewodnicza postać liberalizmu asymilacyjnego», znalazł się poza obrębem świata żydowskiego, z którego wyszedł.
Żonaty z Marią z Horowitzów, która w latach pierwszej wojny światowej stała na czele lwowskich Zjednoczonych Stowarzyszeń Kobiecych wspomagających Legiony, pozostawił syna Stanisława (zob.).
Universal Jewish Enc., New York 1948 vol. 7; Almanach i leksykon żydostwa polskiego, Lw. 1937 II–III 150–9 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?, Uzupełnienia i sprostowania, W. 1939; Freund F.. Das österreichische Abgeordnetenhaus, Wien 1907 s. 530 (fot.); Rzepecki T., Sejm RP 1919, P. 1920 s. 220, 288; Kruczkowski Korwin S., Poczet Polaków wyniesionych do godności szlacheckiej przez monarchów austriackich…, Lw. 1935 s. 39; – Buszko J., Sejmowa reforma wyborcza w Galicji 1905–1914, W. 1957; Feldman W., Stronnictwo i programy polityczne w Galicji 1846–1906, Kr. 1907 II 277; Garlicki A., Powstanie Polskiego Stronnictwa Ludowego – Piast 1913–1914, W. 1966; Lasocki Z., Polacy w austriackich obozach barakowych, Kr. 1929; Lubomirski A., W sprawie Banku Przemysłowego, Lw. 1910; Studnicki W., W poszukiwaniu odpowiedniej akcji wyzwoleńczej, „Niepodległość” T. 10: 1934 s. 393; Żydzi bojownicy o niepodległość Polski, Lw. 1939; – Biliński L., Wspomnienia i dokumenty, W. 1925 II; Bogdanowicz-Rosco M., Wspomnienia, Kr. 1959; Bojko J., Z dziejowej chwili (kartki z pamiętnika), Kr. 1926 s. 7; Borzemski W., Pamiętnik tajnych organizacji niepodległościowych na terenie byłej Galicji w latach od roku 1880–1897, Lw. 1930 s. 98; Daszyński I., Pamiętniki, W. 1957; Diamand H., Pamiętnik, Kr. 1932; Głąbiński S., Wspomnienia, Pelplin 1939 s. 51, 161; Hupka J., Z czasów wielkiej wojny. Pamiętniki nie kombatanta, Lw. 1937; Jaworski W. L., Listy z sejmu, R. 1910, Kr. 1911 s. 9; Rataj M., Pamiętniki, W. 1965; Singer B., Od Witosa do Sławka, Paryż 1962 s. 25–8; Spraw. stenogr. sejmu krajowego galicyjskiego, 1895–1914; Stenogr. Protokolle über die Sitzungen des Hauses der Abgeordneten des österreichischen Reichsrates, Wien 1907–14; Szematyzmy Król. Galicji, 1889–1914; Witos W., Moje wspomnienia, Paryż 1964 I–II; – „Chwila” 1920 nr z 22–25 V; „Czas” 1929 nr 110, 131 (Jaworski W. L., Ze wspomnień parlamentarzysty, Z powodu śmierci bp. Natana L-a); „Gaz. Lwow.” 1929 nr 115, 110, 117, 118, 121; „Ilustr. Kur. Codz.” 1911 nr 12; „Monitor” 1919 nr 33, 35, 37, 40; „Nasz Przegl.” 1929 nr 140, 141; „Nowy Dzien.” 1929 nr 137, 138; „Tyg. Ilustr.” 1911 nr 6 s. 108 (fot.), nr 20 s. 509–11 (fot.); „Wiek Nowy” 1925 nr 7347; – Arch. UJ: S. II 519 nr 674/a; B. Jag.: rkp. 8098 III (Korespondencja M. Bobrzyńskiego z r. 1914); B. Ossol.: rkp. 7433, 7679.
Jerzy Zdrada