Świerczewska z domu Kalkstein (Kalkstein-Stolińska), 1.v. Świerczewska, 2.v. Dziewońska Nina, właśc. Janina Irena Helena (1907—1944), aktorka.
Ur. 8 III w Warszawie, była córką poślubionych 2 II 1905 w Warszawie Edwarda Ludwika Kalksteina (zm. 1943) i Ludwiki z Kucińskich (zm. 1972), prowadzących w Warszawie sklep z tekstyliami. Miała braci Ludwika Edwarda (ur. w sierpniu 1905 i wkrótce zm.) oraz Ludwika Edwarda (1920—1994).
Po ukończeniu szkoły średniej poślubiła 24 VI 1925 w Warszawie publicystę Eugeniusza Świerczewskiego (zob.). Wkrótce z mężem odwiedziła w Paryżu N. Jewreinowa, który zaprotegował ją Henrykowi Szaro, a ten w r. 1927 obsadził ją w roli subretki w reżyserowanym przez siebie filmie „Zew morza”. T.r. wystąpiła w filmie „Ryngraf” (reż. Kazimierz Czyński), a w r. 1929 zagrała siostrę miłosierdzia w „Grzesznej miłości” (reż. Mieczysław Krawicz i Zbigniew Gniazdowski wg powieści „Pokolenie Marka Świdy” Andrzeja Struga); role te przeszły niezauważone. Następnie uczyła się prywatnie aktorstwa u Mieczysławy Ćwiklińskiej i Marii Dulęby, śpiewu u Janiny Korolewicz-Waydowej, a plastyki ruchu u tancerki Haliny Hulanickiej. W Zespole Reduty wystąpiła 29 XII 1931 jako Narzeczona w sztuce „Człowiek, którego zabiłem” M. Rostanda (reż. Zespół Reduty pod kierunkiem Mieczysława Limanowskiego przy współpracy Juliusza Osterwy). Dostrzegając «bardzo wielki talent» Ś-iej, Irena Solska zaangażowała ją do Teatru im. Stefana Żeromskiego na Żoliborzu w Warszawie, gdzie Ś. debiutowała 2 III 1932 rolą Marty w „Tamtym” Gabrieli Zapolskiej (reż. Solska). «Utalentowana i subtelna liryczka» w roli Margarety w „Dniu październikowym” G. Kaisera (reż. Solska) zwróciła uwagę Karola Irzykowskiego; t.r. grała też Joannę w „Sobowtórze” Janiny Morawskiej (reżyseria zespołowa z pomocą Osterwy). Zapewne w tym okresie zdała egzamin aktorski ZASP. W Reducie od 20 IX 1933 grała Adę w „Murzynku” („Murzynie”) Jerzego Szaniawskiego, prezentowanym głównie w objeździe (wraz z „Człowiekiem, którego zabiłem”). W sezonie 1933/4 była aktorką Teatru Polskiego; zagrała m.in. Ludwikę w „Sprawie Dantona” Stanisławy Przybyszewskiej (reż. Aleksander Zelwerowicz), a w roli Lotki w „Zalotnikach niebieskich” Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej (reż. Janusz Warnecki) Irzykowski docenił jej «talent do ról charakterystycznych».
Od lipca 1934 była Ś. jedną z wyróżniających się aktorek teatrów Tow. Krzewienia Kultury Teatralnej (Teatru Polskiego, Narodowego, Nowego i Letniego). Obdarzona wybitną urodą: «olbrzymie, świetliste, koloru akwamaryny oczy» (W. Kalinowska), «uśmiech szczery, nieomal dziecinny» („Kino” 1937 nr 45, fot.), a także pięknym głosem, występowała w rolach amantek, m.in. jako Marynia w „Klubie kawalerów” Michała Bałuckiego (1934, reż. Aleksander Węgierko). Zagrała też m.in. Polę w „Rozbitkach” Józefa Blizińskiego (1934, reż. Węgierko) i Biankę w „Poskromieniu złośnicy” W. Shakespeare’a (1935, reż. Karol Borowski). Doskonaliła swój warsztat, co podkreślił Irzykowski po zagraniu przez Ś-ą roli tytułowej w „Szesnastolatce” A. i F. Stuartów (1935, reż. Emil Chaberski). W r. 1936 grała m.in. Julię w „Sprawach rodzinnych” G. Jennings (reż. Stanisława Wysocka) oraz 25 IX t.r. Salomeę Deszner w „Wojciechu Bogusławskim i jego scenie” (pt. „Wojciech Bogusławski”) Wincentego Rapackiego ojca (reż. Józef Śliwicki). We «wzorcowo obsadzonych» „Ślubach panieńskich” Aleksandra Fredry (1936, reż. Stanisław Stanisławski) zagrała Klarę «z gorliwością i szlachetnym przejęciem», choć wiersz w jej wykonaniu nie bardzo podobał się Kazimierzowi Wierzyńskiemu i Antoniemu Słonimskiemu. W Amelii w „Horsztyńskim” Juliusza Słowackiego (1937, reż. Zelwerowicz) była zdaniem Wierzyńskiego nieomal «bezbłędna», a w „Skizie” Gabrieli Zapolskiej (1937, reż. Zelwerowicz), grając Muszkę u boku Ćwiklińskiej, Jerzego Leszczyńskiego i Tadeusza Wesołowskiego, «błysnęła nową rolą, od której rośnie jej kapitał artystyczny» (A. Grzymała-Siedlecki).
Ś. występowała też w słuchowiskach Polskiego Radia (PR), m.in. w „Słowackim w Szwajcarii” Józefa Mayena (1934, reż. Michał Melina) i „Substancji X” M. Papescha (1936, reż. Andrzej Wodzinowski); w „Zemście” Fredry odtwarzała Klarę (1938, reż. Tadeusz Byrski). Na poranku Inst. Reduty 10 IV 1938 w Warszawie czytała rolę Girolamy Carillo w „Miguelu Mañarze” Oskara Miłosza; powtórzyła ją w skróconej wersji misterium pt. „Don Miquel Mañara” w opracowaniu Osterwy (ze słowem wstępnym Czesława Miłosza), nadanej 14 IV w programie ogólnopolskim PR. T.r. zagrała m.in. Frankę w „Kobietach nad przepaścią” (reż. Michał Waszyński i Chaberski wg powieści Antoniego Marczyńskiego), realistycznie odtwarzając «tragedię sprzedanej dziewczyny» (A. Piskor). W r. 1938 rozwiodła się ze Świerczewskim, ale nadal występowała pod jego nazwiskiem. Ostatnią rolą Ś-iej na scenie warszawskiej była Muriel Bliss w „Week-endzie” N. Cowarda (reż. Borowski), grana od 12 III 1939 w Teatrze Nowym.
Wybuch drugiej wojny światowej 1 IX 1939 przerwał Ś-iej zdjęcia do filmu „Przybyli do wsi żołnierze” (reż. Romuald Gantkowski). Wyjechała (zapewne z bratem, Ludwikiem) do zajętego przez Litwę Wilna i zaangażowała się do Teatru Miejskiego na Pohulance pod dyrekcją Leopolda Pobóg-Kielanowskiego. W sezonie 1939/40 zagrała tam m.in. Klarę w „Zemście” (reż. Zygmunt Chmielewski) i Lokatorkę w „Moralności pani Dulskiej” Zapolskiej (reż. Stanisława Perzanowska). W sezonie 1940/1, już pod okupacją sowiecką, gdy teatr działał jako Państw. Polski Teatr Dramatyczny, zagrała Marię w „W małym domku” Tadeusza Rittnera (reż. Chmielewski), Żonę Koli w „Sławie” W. Gusiewa (reż. Perzanowska) i Oliwię w „Dwunastej nocy, albo Co chcecie” Shakespeare’a (reż. Pobóg-Kielanowski). Dn. 19 VI 1941 wystąpiła jako Infantka w „Cydzie” P. Corneille’a w tłumaczeniu Stanisława Wyspiańskiego (reż. Ziemowit Karpiński). W Wilnie wyszła za mąż za Janusza Dziewońskiego (1890—1953), aktora i radcę prawnego. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej wróciła we wrześniu 1941 do Warszawy. W kwietniu 1942 Gestapo aresztowało jej brata, pracownika wywiadu Komendy Głównej AK, a w maju ich rodziców (matka była więziona na Pawiaku od 15 V t.r.). Następnie została aresztowana Ś. i w nocy z 10 na 11 VI uwięziona w izolatce na Pawiaku. Aresztowano także Świerczewskiego. Brat Ś-iej i Świerczewski podjęli współpracę z Gestapo, ten ostatni podobno w zamian za obietnicę zwolnienia Ś-iej. Rodzice i Ś. wyszli na wolność prawdopodobnie jesienią, bez wiedzy o warunkach ich zwolnienia. Ś. zmarła przy porodzie córki, 20 III 1944 w Warszawie, została pochowana na cmentarzu Powązkowskim (kw. 303).
Małżeństwo Ś-iej z Eugeniuszem Świerczewskim było bezdzietne. W drugim małżeństwie, z Januszem Dziewońskim, miała córkę Ewę (ur. 1944).
Postać Ś-iej występuje w dramacie „Więcej niż przetrwanie” Bohdana Urbankowskiego, w r. 1977 niedopuszczonym przez Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk do wystawienia w Teatrze im. Żeromskiego w Kielcach; natomiast w Teatrze Dramatycznym w Wałbrzychu przedstawienie zdjęto po trzeciej próbie generalnej (5 III 1979, reż. autor); rolę Ś-iej grała w nim Lidia Michałuszek. W miniserialu Telewizji Polskiej z r. 1978 (premiera 1981) Urbankowskiego „O coś więcej niż przetrwanie” (reż. Grzegorz Królikiewicz) rolę Ś-iej zagrała Bożena Gazewska. W sztuce Joanny Holewińskiej „Kalkstein / Czarne słońce” (reż. Joanna Grabowiecka) wyprodukowanej przez Teatr im. Ludwika Solskiego w Tarnowie i Teatr Łaźnia Nowa w Krakowie (premiera 5 XII 2015) zagrała Ś-ą Matylda Baczyńska.
Fot. w IS PAN („Świat” 1931 nr 6, 1932 nr 23, 1933 nr 41, 1934 nr 4, 1935 nr 19, nr 25, 1937 nr 17, 1939 nr 28, „Tyg. Ilustr.” 1939 nr 29, 30, „Wiad. Liter.” 1937 nr 18); — Almanach sceny polskiej 1978/79, W. 1981; Czachowska J., Gabriela Zapolska. Monografia bio-bibliograficzna, Kr. 1966; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? I (fot.); Słown. teatru pol. (fot.); — Bojarska M., Mieczysława Ćwiklińska, W. 1988; Byrski T., W pogoni za teatrem, W. 2015 s. 182, 191; Chmielarz A., Kunert A. K., Spiska 14. Aresztowanie generała „Grota” — Stefana Roweckiego, W. 1983; Domańska R., Pawiak. Więzienie Gestapo. Kronika 1939—1944, W. 1978; Grzymała-Siedlecki A., Z teatrów warszawskich 1926—1939, W. 1972; Hernik-Spalińska J., Życie teatralne w Wilnie podczas II wojny światowej, W. 2005; Irzykowski K., Pisma teatralne, Kr. 1995—7 III—IV; Korzeniewski B., Spory o teatr. Recenzje z lat 1935—1939, W. 1966; Lorentowicz J., Teatr Polski w Warszawie 1913—1938, W. 1938; Mościcki T., Teatry Warszawy 1939. Kronika, W. 2009; Osiński Z., Pamięć Reduty, Gd. 2003 (fot.); Piskor A., Krajowy film w przepaści, „Prosto z mostu” 1938 nr 15; Pleszkun-Olejniczakowa E., Słuchowiska Polskiego Radia w okresie piętnastolecia 1925—1939, Ł. 2000; Słonimski A., Gwałt na Melpomenie, W. 1959; Szczublewski J., Żywot Osterwy, W. 1973; Wierzyński K., Wrażenia teatralne, W. 1987; Wysiński K. A., Związek Artystów Scen Polskich 1918—1950, Wr. 1979; Żeleński T. Boy, Pisma, W. 1975 XXIV—XXVIII; — Dziewoński E., W życiu jak w teatrze, W. 1989; Helsztyński S., Kronika rodzinna. Autobiografia, W. 1986 s. 280; Listy z teatru wojny 1940—1944. Gallowa i Mysłakowska do Juliusza i Matyldy Osterwów, Red. E. Krasiński, W. 2015; Parandowski J., Kiedy byłem recenzentem, W. 1963; Solska I., Pamiętnik, W. 1978; — „ABC” 1927 nr 244; „Aktor i Widz” 1936 nr 1 (fot.); „Kino” 1935 nr 37, 1939 nr 31 (W. Kalinowska, fot.); „Pam. Teatr.” 1964 z. 4 s. 427, 1965 z. 2 s. 181, 184, 1973 z. 3—4 s. 448, 470, 480, 1986 z. 2—3 s. 345, 356—7, 1997 z. 1—4 s. 326—7, 587, 615 (fot.), 2012 z. 3—4 s. 67; „Prawda Wil.” 1940 nr 5; „Tyg. Ilustr.” 1937 nr 16 (fot.); „Życie Warszawy” 1963 nr 155, 158; — Inst. im. Zbigniewa Raszewskiego w W.: Teczka Janusza Dziewońskiego; Muz. Więzienia Pawiak, Oddz. Muz. Niepodległości w W.: Karta Ś-iej (jako Janina); Parafia rzymskokatol. p. wezw. św. Jana w W.: Akt ur., nr 220/1907, akt ur. brata, nr 579/1905; USC w W.: Akt małżeństwa, nr I—21—165/1925, Akt zgonu, nr I—2/427/1944; — Informacje córki, Ewy Dziewońskiej i Romana Dziewońskiego (wnuka Janusza Dziewońskiego) z W. oraz Mateusza Masłowskiego z Moskwy.
Grażyna Chmielewska