Karmanowski Olbrycht h. Prus I (koniec XVI w. – 1. poł. XVII w.), poeta, dworzanin i lustrator dóbr radziwiłłowskich. Posiadamy o nim bardzo niewiele źródłowo sprawdzonych wiadomości. Pochodził ze szlacheckiej rodziny, być może z Karmanowic w Lubelskiem. Posiadał staranne wykształcenie, które mógł wynieść z dobrych jeszcze wówczas szkół ariańskich, może ze szkoły w Rakowie lub raczej Lubartowie. Studiów uniwersyteckich w Niemczech nie podejmował, gdyż, jak wynika z jego korespondencji, nie znał języka niemieckiego. Nie wyklucza to jednak możliwości studiów K-ego poza Niemcami. Brał udział w rokoszu Zebrzydowskiego i 24 VI 1607 r. wraz z innymi rokoszanami podpisał pod Jeziorną akt wypowiedzenia posłuszeństwa królowi Zygmuntowi III. O jego przynależności do arian świadczy wpis (1617) do „Liber amicorum” Andrzeja Lubienieckiego. Przemawiają również za tym informacje zawarte w korespondencji K-ego.

Był dworzaninem Krzysztofa Radziwiłła (zm. 1640) wojewody wil. i hetmana w. kor., znanego mecenasa i protektora różnowierców. O nim pisał Daniel Naborowski w poetyckim i żartobliwym «donosie» pt. ,,O Karmanowskim do księcia Radziwiłła”. Wiele informacji o życiu osobistym, jak i o obowiązkach służbowych wobec Radziwiłła przynoszą zachowane listy K-ego: piętnaście skierowanych do księcia i jeden do szwagra, Stanisława Wilczka, starosty dokudowskiego. Odnoszą się one do okresu od 21 V 1625 do kwietnia 1630 r. i stanowią cenne źródło do poznania osobowości poety. Wynika z nich, iż K. był człowiekiem uczciwym, wrażliwym na ucisk i krzywdę chłopów. Ok. 21 V 1625 r. wysiany został przez księcia na Trybunał Lubelski. Na początku 1626 r. w czasie walk ze Szwedami na Litwie pełnił funkcję intendenta-płatnika oraz prowadził diariusz wydarzeń wojennych dla księcia. Ostatni list z tego okresu nosi datę 26 IV 1626 r. W sierpniu t. r. ponownie podjął swe obowiązki lustratora dóbr, wypełniając ponadto różnorodne zlecenia administracyjno-gospodarcze. Szeroki zakres obowiązków i widoczne zaufanie, jakim K-ego darzono na dworze, nie wykluczało nieporozumień i ostrych wyrzutów. Spotkały one poetę ze strony K. Radziwiłła w związku z opieką czy raczej kuratelą, jaką K. miał roztoczyć w Dolatyczach nad księżną i chorą na ospę księżniczką Katarzyną. Inne szczegóły z życia K-ego nie są znane. W latach «potopu» i później znany był Jan Karmanowski, może brat lub też syn, względnie synowiec K-ego. Był on arianinem nieugięcie trwającym przy swym wyznaniu mimo edyktu o banicji. Bogusław Radziwiłł zlecał mu pełnienie funkcji rewizora dóbr, m. in. w majątkach podlaskich i litewskich. Kilkanaście listów tegoż Jana z l. 1661–4 zachowało się w Archiwum Radziwiłłowskim. Pod koniec wieku XVII żył jeszcze inny Olbrycht Karmanowski, także lustrator dóbr radziwiłłowskich.

K. należał do kręgu poetów, takich jak Daniel Naborowski, Salomon Rysiński, Krzysztof Arciszewski, Jonasz Szlichting, którzy skupili się wokół dworu Radziwiłłów. Twórczość poetycką rozpoczął, jak wolno przypuszczać, w końcu pierwszego dziesięciolecia XVII w., zapewne w związku z wydarzeniami politycznymi i wojennymi, w których brał udział. Był autorem kilkudziesięciu wierszy. Drobną część niezbyt krytycznie wydał Tomasz Ujazdowski w „Pamiętniku Sandomierskim” (1829). Pozostałe utwory znajdują się w „Wirydarzu Poetyckim” J. T. Trembeckiego i rękopiśmiennej sylwie S. Różyckiego, p. n. „Penu sinopticum…”. Zebrane z tych podstawowych źródeł, a także i z innych, wiersze K-ego wydał J. K. Plebański w r. 1890 najpierw w „Bibliotece Warszawskiej” (1890 t. 2), a później w odbitce zatytułowanej Olbrychta Karmanowskiego, poety wieku XVII, wiersze różne (W. 1890). Jeden z ciekawszych wierszy i, być może, najwcześniejszych w zbiorze to Olbrycht Karmanowski Piotrowi Kochanowskiemu, autorowi przełożenia Goffreda (1618), w którym K., jako jeden z pierwszych, pośpieszył z hołdem dla wielkiego tłumacza, w słowach świadczących o smaku artystycznym i kulturze krytycznej. Inne utwory to List do Lisowczyków, Wesele towarzyskie oraz doskonale fraszki: Drwa Olbrychta Karmanowskiego, Pacierz do stołu dworski czy Fraucymer. Dowcipny i pogodny poeta, łączył w sobie afirmację życia, aż nazbyt wesołego i hulaszczego, o czym świadczy Naborowski, z egzaltacją religijną, jak to często bywało u poetów baroku. Do liryki refleksyjnej Jana Kochanowskiego nawiązał K. w Pieśniach pokutnych, odznaczających się szczerą religijnością, w których nierzadko pobrzmiewają echa „Psałterza” i „Pieśni”. K-emu przypisuje się również utwór pt. Paidonomia albo sposób życia w towarzystwie, zawierający liczne wskazówki dydaktyczne i przestrogi życiowe. Tłumaczył także Anakreonta, Owidiusza, O. Melandera, Klaudiana. K-ego wysoko cenili już współcześni, jak świadczy o tym wiersz J. A. Morsztyna „Nagrobek J. P. Otwinowskiemu”. Można przypuszczać, iż sprawny ten poeta miał o wiele rozleglejszą twórczość, której przekazy do dzisiaj się nie przechowały. Autorstwo niektórych wierszy K-ego jest kwestionowane.

Piśm. staropolskie, II; – Borzęcki K., O. K-m, poecie-arianinie. Zebranie znanych i kilka nowych szczegółów o życiu i twórczości, „Reform. w Pol.” R. 5: 1928 s. 98–102; Brückner A., Poezja polska wieku XVII, Dzieje literatury pięknej w Polsce. Cz. 1, Kr. 1935; tenże, Skarby dawnej poezji polskiej, „Bibl. Warsz.” 1899 t. 2; tenże, Wstęp, J. T. Trembecki: Wirydarz poetycki, T. 2, Lw. 1911 s. XXIX–XXX; Chmielowski P., Historia literatury polskiej, Wyd. nowe oprac. S. Kossowski, Lw. 1931 s. 318, 378; Dürr-Durski J., Arianie polscy w świetle własnej poezji, W. 1948; Grabowski T., Literatura ariańska w Polsce 1560–1660, Kr. 1908; Hajkowski Z., Staropolski przekład Tyrteusza i Kallinosa, „Pam. Liter.” R. 28: 1931; Kamykowski L., Sielanka polska. Prace historyczno-literackie, w: Księga zbiorowa ku czci Ignacego Chrzanowskiego, Kr. 1936 s. 169; Ogonowski Z., Arianie polscy, W. 1952; Pelc J., Jan Kochanowski w tradycjach literatury polskiej, W. 1965; Plebański J. K., O. K-ego, poety wieku XVII, wiersze różne, W. 1890 (rec.: „Ateneum” 1891 t. 3 s. 182–3, Brückner A., „Kwart. Hist.” 1891, W. S. P., „Przegl. Powsz.” R. 28: 1890 t. 4 s. 269–70); tenże, Przyczynek do wiadomości o wierszach O. K-ego, „Bibl. Warsz.” 1890 t. 2 s. 309 i odb.; Pollak R., Gofred Tassa – Kochanowskiego, P. 1922; Trzaska E., Kasper Twardowski autorem „Lekcji Kupidynowych” przypisywanych Jerzemu Szlichtingowi, „Pam. Liter.” R. 14: 1916 s. 232–8; Walicki A., Karmanowscy. Kwerenda archiwalna, „Tyg. Illustr.” 1893 nr 159–60; Windakiewicz S., Poezja ziemiańska, Kr. 1938 s. 92; Windakiewiczowa H., Wiersze O. K-ego, Jerzego Szlichtinga i inne z „Wirydarza Poetyckiego”, zachowane w tradycji ustnej, „Lud” T. 13: 1907; – Poeci polskiego baroku, oprac. J. Sokołowska, K. Żukowska, W. 1965 I 205–23; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dział II. Dokumenty Historyczne, Dział IV a, teki, 1–4, Dział V, Korespondencja T. 140 nr 6436, nr 6437 – listy Karmanowskich; B. Czart.: rkp. 1403; B. Narod.: rkp. BOZ 911, 1162; – Informacje J. Pelca.

Adam Jarosz